Παρασκευή 25 Απριλίου 2014

Ίταλο Καλβίνο Τα αμερικανικά μαθήματα

Τον Ιούνιο του 1984 ο Ίταλο Καλβίνο επρόκειτο να δώσει στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ έξι διαλέξεις με θέμα   τις λογοτεχνικές αξίες που πρέπει πάση θυσία να διασωθούν στη νέα χιλιετία. Έγραψε τα κείμενα αλλά οι διαλέξεις δεν δόθηκαν, αφού πέθανε έπειτα από οξύ εγκεφαλικό επεισόδιο. Οι διαλέξεις εκδόθηκαν σε βιβλίο το 1988 με πρόλογο της χήρας του, Έστερ Καλβίνο. Τα Αμερικανικά αυτά μαθήματα λειτούργησαν τελικά ως ένα είδος πνευματικής διαθήκης του συγγραφέα και είναι από τα ωραιότερα βιβλία «ποιητικής» της εποχής μας.
Αναφέρεται στις πέντε ιδιότητες που πρέπει να διαφυλάξει η λογοτεχνία και που είναι: η ελαφρότητα, η ταχύτητα, η ακρίβεια, η οπτικότητα και η πολλα­πλότητα. Χρησιμοποιεί παραδείγματα από σπουδαίους συγγραφείς  για να στηρίξει τις θέσεις του και είναι πραγματικά απόλαυση αυτές οι 185 σελίδες.
Παραθέτω ένα απόσπασμα ως ερέθισμα για την ανάγνωση του εξαιρετικού βιβλίου των εκδόσεων Καστανιώτη. Διαβάστε την πρώτη παράγραφο ειδικά οι εκκολαπτόμενοι συγγραφείς.

"... Το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο νου όταν συλλαμβά­νω την ιδέα ενός διηγήματος είναι, συνεπώς, μια εικόνα που για κάποιο λόγο μού φαίνεται βαρυσήμαντη, μολονότι δεν θα μπο­ρούσα να διατυπώσω τη σημασία της με λόγια ή έννοιες. Μόλις η εικόνα αποκτήσει αρκετή διαύγεια στο μυαλό μου, τότε αρχί­ζω να την αναπτύσσω, μετατρέποντας την σε ιστορία· ή μάλλον είναι οι ίδιες οι εικόνες που αναπτύσσουν τις άφατες δυνατότη­τες τους, που ξετυλίγουν το αφήγημα που ενυπάρχει εντός τους. Γύρω από κάθε εικόνα ξεπροβάλλουν άλλες, οι οποίες σχηματί­ζουν έτσι ένα πεδίο αναλογιών, συμμετριών, αντιθέσεων. Κατά την οργάνωση αυτού του υλικού, που δεν είναι πλέον μόνο οπτι­κό, αλλά εξίσου εννοιολογικό, παρεμβαίνει και η δική μου πρό­θεση να βάλω σε τάξη την ιστορία, δίνοντας ένα νόημα στην α­νάπτυξη της· ή μάλλον αυτό που εγώ κάνω είναι να προσπαθώ να καθορίσω ποια νοήματα είναι συμβατά και ποια όχι με το γε­νικό πλάνο της ιστορίας που έχω συλλάβει, αφήνοντας πάντα κάποιο περιθώριο για ενδεχόμενες εναλλακτικές λύσεις. Ταυτό­χρονα, η γραφή, η ρηματική απόδοση, αποκτά όλο και μεγαλύ­τερη σημασία. Θα έλεγα πως από τη στιγμή που αρχίζω να γε­μίζω τις λευκές σελίδες, η γραμμένη λέξη παίζει κυρίαρχο ρόλο: στην αρχή ως αναζήτηση ενός ισοδύναμου της οπτικής εικόνας, κατόπιν ως συνεπής ανάπτυξη του αρχικού υφολογικού σχεδίου, ώσπου σταδιακά γίνεται η απόλυτη κυρίαρχος του πεδίου. Αυ­τή θα οδηγήσει την αφήγηση προς την κατεύθυνση όπου η ρη­ματική διατύπωση θα ρέει πιο αποτελεσματικά, ενώ η οπτική φαντασία δεν έχει παρά να την ακολουθεί κατά πόδας.
Στα Κοσμοκωμικά, η διαδικασία είναι λίγο διαφορετική, επει­δή το σημείο αφετηρίας είναι μια φράση που προέρχεται από τον επιστημονικό λόγο: από αυτή την εννοιακή φράση θα γεννηθεί το ανεξάρτητο παιχνίδι των οπτικών εικόνων. Ο στόχος μου ήταν να αποδείξω ότι ο λόγος μέσω εικόνων, ίδιον του μύθου, μπορεί να γεννηθεί από οποιοδήποτε πεδίο: ακόμα και από μια γλώσσα εντελώς ασύμβατη με την οπτική εικόνα, όπως η σημερινή επιστη­μονική γλώσσα. Διαβάζοντας ακόμα και το πιο εξειδικευμένο ε­πιστημονικό εγχειρίδιο ή το πιο αφηρημένο βιβλίο φιλοσοφίας, μπορεί κανείς να συναντήσει μια φράση που να αποτελέσει απροσ­δόκητο ερέθισμα για την εικονιστική φαντασία. Έχουμε να κά­νουμε λοιπόν με μια από τις περιπτώσεις εκείνες όπου η εικόνα καθορίζεται από ένα προϋπάρχον γραπτό κείμενο (μια σελίδα ή μια μεμονωμένη φράση που συναντώ τυχαία καθώς διαβάζω)· από αυτήν μπορεί να επινοήσω μια ανάπτυξη σύμφωνη με το πνεύμα του αφετηριακού κειμένου ή προσανατολισμένη σε μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση.
Το πρώτο κοσμοκωμικό που έγραψα, Η απόσταση της Σελή­νης, είναι, θα λέγαμε, το πιο «σουρεαλιστικό», με την έννοια ότι η αρχική ιδέα, βασισμένη στη βαρυτική φυσική, απελευθερώνει μια φαντασία ονειρικού τύπου. Στα άλλα κοσμοκωμικά, η πλοκή ακολουθεί μια ιδέα που εναρμονίζεται περισσότερο με το ε­πιστημονικό σημείο αφετηρίας, αλλά περιβάλλεται πάντα από έ­να μανδύα εικόνων, συναισθημάτων, φωνών που μονολογούν ή συνδιαλέγονται.
Εν ολίγοις, το εγχείρημα μου επιχειρεί τη σύζευξη της αυθόρ­μητης παραγωγής εικόνων και της προθετικότητας της διατυ­πωμένης σκέψης. Ακόμα και όταν η εναρκτήρια κίνηση προέρχεται από την οπτική φαντασία, η οποία ενεργοποιεί τη δική της εσωτερική λογική, αργά ή γρήγορα βρίσκεται εγκλωβισμένη στα δίχτυα μιας άλλης λογικής, αυτής που επιβάλλουν η ρηματική έκφραση και ο συλλογισμός. Οι οπτικές λύσεις, πάντως, εξακο­λουθούν να παίζουν καθοριστικό ρόλο· και μάλιστα ξεπροβάλ­λουν ενίοτε απρόσμενα και αποφασίζουν για καταστάσεις που ούτε τα μονοπάτια της σκέψης ούτε τα εφόδια της γλώσσας θα μπορούσαν να διευθετήσουν.
Μια διευκρίνιση για τον ανθρωπομορφισμό στα Κοσμοκωμικά. η επιστήμη μ' ενδιαφέρει ακριβώς γιατί προσπαθώ να υπερ­βώ την ανθρωπόμορφη γνώση· συγχρόνως όμως είμαι πεπεισμέ­νος πως η φαντασία μας δεν μπορεί παρά να είναι ανθρωπόμορ­φη· εξ ου και η πρόκληση που έθεσα στον εαυτό μου να αναπα­ραστήσω ανθρωπομορφικά ένα σύμπαν στο οποίο ο άνθρωπος δεν έχει ποτέ υπάρξει, και μάλιστα ένα σύμπαν στο οποίο φαί­νεται εντελώς απίθανο να μπορέσει ποτέ να υπάρξει.
Έφτασε η στιγμή να απαντήσω στο ερώτημα που είχα θέσει στον εαυτό μου σχετικά με τις δύο τάσεις που περιγράφει ο Σταρομπίνσκι: Η φαντασία ως γνωστικό όργανο ή ως ταύτιση με την ψυχή του κόσμου; Ποια θα επιλέξω; Σύμφωνα με όσα έχω αναφέρει, θα έπρεπε να ήμουν θερμός υποστηρικτής της πρώ­της τάσης, αφού το διήγημα για μένα συνενώνει μια αυθόρμητη λογική των εικόνων και ένα σχεδιασμό που κατευθύνεται από μια ορθολογική πρόθεση. Από την άλλη πλευρά, όμως, ανέκα­θεν η φαντασία αποτελούσε για μένα το μέσο για να προσεγγί­σω μια υπερατομική, υπερυποκειμενική γνώση, θα ήταν συνε­πώς σωστό να δηλώσω υποστηρικτής της δεύτερης τάσης, της ταύτισης με την ψυχή του κόσμου.
Υπάρχει ωστόσο ένας άλλος ορισμός με τον οποίο συμφωνώ απόλυτα: η φαντασία ως κατάλογος του δυνητικού, του υποθε­τικού, όσων δεν υπάρχουν ούτε υπήρξαν, και ούτε ίσως θα υ­πάρξουν, αλλά θα μπορούσαν να υπάρξουν. Ο Σταρομπίνσκι προβάλλει αυτή την άποψη στη μελέτη του, στο σημείο εκείνο όπου μνημονεύει τη θεωρία του Τζορντάνο Μπρούνο. To spiritus phantasticus, σύμφωνα με τον Μπρούνο, είναι «mundus quidem et sinus inexplebilis formatum et specierum» («ένας κόσμος, ή μια κοιλότητα μορφών και εικόνων, πάντα ακόρεστος»). Πιστεύω λοιπόν πως κάθε μορφή γνώσης είναι απαραίτητο να αντλείται από αυτή την κοιλότητα της δυνητικής πολλαπλότητας. Ο νους του ποιητή, όπως και ο νους του επιστήμονα κάποιες καίριες στιγ­μές, λειτουργεί με συνειρμούς εικόνων, και αυτό είναι το πιο γρή­γορο σύστημα για να συνδέσεις τις εικόνες και να τις επιλέξεις ανάμεσα από τις άπειρες μορφές του πιθανού και του απίθανου. Η φαντασία είναι ένα είδος ηλεκτρονικής μηχανής: υπολογίζει όλους τους δυνατούς συνδυασμούς και επιλέγει αυτούς που α­νταποκρίνονται σε ένα σκοπό ή που απλώς είναι οι πιο ενδιαφέ­ροντες, οι πιο ευχάριστοι, οι πιο διασκεδαστικοί.
Μένει να διασαφηνίσω τη θέση που κατέχει σ' αυτή τη φασμα­τική κοιλότητα το έμμεσο φαντασιακό, δηλαδή το σύνολο των ει­κόνων με τις οποίες μας εφοδιάζει η κουλτούρα, είτε πρόκειται για μαζική κουλτούρα είτε για οποιαδήποτε άλλη μορφή παράδοσης. Αυτό οδηγεί σ' ένα άλλο ερώτημα: Ποιο είναι το μέλλον της ατο­μικής φαντασίας σ' αυτό που είθισται να λέγεται «πολιτισμός της εικόνας»; Μια ανθρωπότητα που όλο και περισσότερο κατακλύ­ζεται από πληθώρα προκατασκευασμένων εικόνων θα συνεχίσει άραγε να αναπτύσσει την ικανότητα να ανακαλεί εικόνες ερήμην τους; Κάποτε η οπτική μνήμη ενός ατόμου περιοριζόταν στην κληρονομιά των άμεσων βιωμάτων του και σε μια μικρή γκάμα ει­κόνων που εκπορεύονταν από τον πολιτισμό· η δυνατότητα του ατόμου να μορφοποιεί προσωπικούς του μύθους προέκυπτε από τον τρόπο με τον οποίο τα θραύσματα αυτής της μνήμης συνδυά­ζονταν μεταξύ τους, δημιουργώντας απρόσμενες και υποβλητι­κές συζεύξεις. Σήμερα μας βομβαρδίζει τέτοια ποσότητα εικόνων, που δεν μπορούμε πια να ξεχωρίσουμε την άμεση εμπειρία από αυτό που μόλις είδαμε για λίγα δευτερόλεπτα στην τηλεόραση. Η μνήμη επικαλύπτεται από στρώσεις θρυμματισμένων εικόνων, όπως ένας σκουπιδότοπος, και είναι όλο και πιο δύσκολο να κατα­φέρει να αναδυθεί από αυτόν το σωρό κάποια μορφή.
Αν συμπεριέλαβα την οπτικότητα στον κατάλογο των αξιών που, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να διασωθούν, το έκανα για να προειδοποιήσω για τον κίνδυνο που διατρέχουμε να χάσουμε μια θεμελιακή ανθρώπινη δεξιότητα: την ικανότητα να βλέπουμε εικό­νες με κλειστά μάτια, να κάνουμε να ξεπροβάλλουν χρώματα και σχήματα από μια αράδα με μαύρα γράμματα πάνω σε μια άσπρη σελίδα, την ικανότητα εντέλει να σκεφτόμαστε με εικόνες. Ονει­ρεύομαι μια πιθανή παιδαγωγική της φαντασίας που θα μας μα­θαίνει να ελέγχουμε την εσωτερική μας όραση χωρίς να την κατα­πνίγουμε, αλλά και χωρίς να την αφήνουμε να βυθίζεται σε μια συ­γκεχυμένη, ασταθή ονειροπόληση: έτσι θα έδινε τη δυνατότητα στις εικόνες να αποκρυσταλλώνονται σε μια μορφή συγκεκριμένη, αξιομνημόνευτη, αυτόνομη, «εικαστική».
Φυσικά, πρόκειται για μια παιδαγωγική την οποία μπορούμε να εφαρμόσουμε μόνο στον εαυτό μας, επινοώντας κάθε φορά τη μέθοδο και καταλήγοντας σε απροσδόκητα αποτελέσματα. Τα αρχικά βιώματα και η διαπαιδαγώγηση μου είναι ενός τέκνου του «πολιτισμού των εικόνων», που τότε ήταν στο ξεκίνημα του και δεν είχε ακόμα υποστεί τον σημερινό πληθωρισμό. Θα έλεγα πως είμαι τέκνο μιας ενδιάμεσης εποχής, κατά την οποία είχαν μεγά­λη σημασία οι πολύχρωμες εικονογραφήσεις στα βιβλία, στα ε­βδομαδιαία περιοδικά και στα παιχνίδια, που συντρόφευαν την παιδική ηλικία. Πιστεύω πως η γέννηση μου ακριβώς εκείνη την περίοδο σημάδεψε καίρια τη διαμόρφωση μου. Ο κόσμος της φαντασίας μου επηρεάστηκε κατά πρώτον από τις εικόνες του Corriere dei Piccoli του πιο διαδεδομένου, εκείνη την εποχή, ε­βδομαδιαίου ιταλικού περιοδικού για παιδιά. Αναφέρομαι στην περίοδο της ζωής μου από τα τρία μέχρι τα δεκατρία μου, προτού με καταλάβει το απόλυτο πάθος για τον κινηματογράφο, που κράτησε σε όλη την εφηβεία μου. Πιστεύω μάλιστα πως α­ποφασιστική περίοδος για μένα ήταν από τα τρία μέχρι τα έξι μου, προτού μάθω να διαβάζω."
Καλό διάβασμα.

Τρίτη 22 Απριλίου 2014

Τζέφρυ Τσώσερ Οι Ιστορίες του Καντέρμπερυ

     Επέλεξα ως πασχαλιάτικο ανάγνωσμα τις «Ιστορίες του Καντέρμπερυ»  του Τζέφρυ Τσώσερ (1343-1400),  εκδόσεις Μελάνι, που δεν είχαν μεταφραστεί ποτέ μέχρι τώρα στα ελληνικά και αποτελούν ένα σπουδαίο βιβλίο της παγκόσμιας λογοτεχνίας γραμμένο τον 14ο αιώνα που επηρέασε τον Σαίξπηρ. Απολαυστικότατο κείμενο μέσα από τις ιστορίες που αφηγούνται περίπου 30 άνδρες και γυναίκες που πηγαίνουν για προσκύνημα στον καθεδρικό ναό του Καντέρμπερυ, Απρίλη μήνα, 85 χλμ. μακριά από το Λονδίνο και για να περάσουν  την ώρα τους, κάνουν ένα διαγωνισμό αφήγησης με βραβείο για το νικητή  ένα δωρεάν γεύμα στο Πανδοχείο Τάμπαρντ, όταν θα επέστρεφαν από το προσκύνημα. Οι περισσότερες ιστορίες  είναι γραμμένες σε στίχο και αποτελούν ένα πορτρέτο μιας ολόκληρης εποχής, διαγράφοντας ξεκάθαρα τα ήθη, τη νοοτροπία, και τη συμπεριφορά της αγγλικής κοινωνίας και του εκκλησιαστικού κατεστημένου εκείνης της εποχής με τρόπο γοητευτικό, ατμοσφαιρικό και μια δόση λεπτής ειρωνείας. Παρελαύνουν οι εξής αντιπροσωπευτικοί χαρακτήρες: Ο Ιππότης, ο Μυλωνάς, ο Επιστάτης, ο Μάγειρας, ο Δικηγόρος, ο Πλοίαρχος, η Ηγουμένη, ο Καλόγερος, η Μοναχή, ο Δόκτορας της Ιατρικής, ο Πωλητής Συγχωροχαρτίων, ο  Κλητήρας του Ιεροδικείου, ο Σπουδαστής, ο Έμπορος, ο Ακόλουθος του Ιππότη, ο Κτηματίας, ο Υπηρέτης του Παπά, ο Πάστορας.
Ο μεταφραστής Δημοσθένης Κορδοπάτης έχει κάνει σπουδαία δουλειά αποδίδοντας σε πρόζα τα ποιήματα. Επιλέγω ένα απόσπασμα μέσα στο πνεύμα των ημερών για να πάρουμε μια γεύση. Είναι από την Ιστορία του Πωλητή Συγχωροχαρτίων, σελ. 249-250.

 "Με δάκρυα στα μάτια ο Απόστολος είπε: «Είναι πολλοί αυτοί, και κλαίω όταν το λέω, που η λαιμαργία τους κάνει να γίνουν εχθροί του Σταυρού του Χριστού. Το τέλος τους όμως θα είναι καταστροφικό, γιατί ανακήρυξαν την κοιλιά θεό τους». Κοιλιά! Γαστέρα! Βρομερό σακούλι στουμπωμένο με κοπριά, εστία διαφθοράς, που παράγεις δυσώδη μουσική κι από τα δύο άκρα σου! Τι φοβερό μόχθο και έξοδα συνεπάγεται η τροφοδοσία σου! Με τι κόπο οι ταλαίπωροι μάγειροι τρίβουν, στύβουν και αλέθουν τα υλικά για να ετοιμάσουν το ένα πιάτο μετά το άλλο, προς ικανοποίηση της αχρείας γεύσης σου! Βγάζουν το μεδούλι από τα σκληρά κόκαλα, για να μην πεταχτεί τίποτα από αυτά που μπορούν να γλιστρήσουν ηδονικά στον καταπιόνα κάτω. Για να κάνουν κάτι πιο πολύ γευστικό, παρασκευάζουν και νόστιμες σάλτσες από φλούδες, ρίζες και φύλλα μπαχαρικών το βέβαιο όμως είναι ότι αυτός που ενδίδει σε παρόμοιες απολαύσεις είναι ήδη νεκρός, αφού ζει με τέτοια βίτσια.
Το κρασί εκμαυλίζει τον πόθο· η μέθη ρέπει προς την έριδα και την αχρειότητα. Ε! οινόφλυγα, το πρόσωπο σου είναι πρησμένο, η ανάσα σου ξινή, οι εναγκαλισμοί σου αηδιαστικοί. Μέσ' από τη μεθυσμένη μύτη σου φαίνεται σαν να βγαίνει ένας ήχος, που λέει διαρκώς τη λέξη «σαμψών, σαμψών», αν και ο Σαμψών δεν ήπιε ποτέ του κρασί. Τρε­κλίζεις και πέφτεις κάτω σαν πεισμωμένο γουρούνι. Η αντρεία σου εξαφανίζεται, η γλώσσα σου παραλύει - γιατί η μέθη είναι πράγματι το νεκροταφείο της ανθρώπινης νοημοσύνης και κρίσης. Κανείς κάτω από την επήρεια του πιοτού δεν μπόρεσε να κρατήσει κάποιο μυστικό· είναι δεδομένο αυτό. Έτσι μακριά από το κρασί, κόκκινο ή λευκό, και ειδικότερα από το λευκό κρασί της πόλης Λέπε, που πωλείται στα ψαράδικα και στο Τσίπσαϊντ· γιατί κατά κάποιον μυστηριώδη τρόπο το ισπανικό αυτό κρασί αναμειγνύεται από μόνο του με τα άλλα κρασιά των γύρω κρατών κι από το χαρμάνι αυτό αναδύονται αναθυμιάσεις τέτοιας έντασης, ώστε απ' το τρίτο ποτήρι και ύστερα ενώ κάποιος νομίζει ότι είναι σπίτι του, στο Τσίπσαϊντ, βρίσκει τελικά τον εαυτό του στην Ισπανία - ούτε καν στη Ροσέλ ή το Μπορντώ, αλλά κατευθείαν στη Λέπε ξεφυσώντας «σαμψών, σαμψών»!
Ακούστε όμως, κύριοι, μία λέξη μόνο, αν επιτρέπετε! Αφήστε με να τονίσω ότι με τη χάρη του αληθινού Θεού, που είναι παντοδύναμος, ...όλα κερδήθηκαν με την εγκράτεια και την προσευχή."

     Μετά από αυτό το απόσπασμα ας οδηγηθούμε στην εγκράτεια και τη ...δίαιτα. 
                                             Χρόνια πολλά!