Στο ιερό του Ασκληπιού θα πάω να τον πλαγιάσω!

Οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς αποτελούν ευρωπαϊκή πολιτιστική εκδήλωση και υποστηρίζονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο της Ευρώπης. με στόχο να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες σε θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, να ενισχύσουν την κοινή ευρωπαϊκή συνείδηση και να συνδράμουν στη δημιουργία ενός πρόσφορου κλίματος για τη διεξαγωγή ενός διαπολιτισμικού διαλόγου. Κάθε χρόνο, ένα Σαββατοκύριακο του Σεπτεμβρίου σ' ολόκληρη την Ευρώπη, ανοίγουν τις πόρτες τους μνημεία, μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι και με συναυλίες, γιορτές, εκθέσεις, ξεναγήσεις, εκπαιδευτικές δραστηριότητες, δίνουν την ευκαιρία στους επισκέπτες να έρθουν σε επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά με τρόπους πιο ευχάριστους και διασκεδαστικούς.

Μέσα στο πνεύμα των ημερών που χαρακτηρίζεται από το φόβο για την επικείμενη γρίπη παρακολουθήσαμε το πρόγραμμα "Στο ιερό του Ασκληπιού θα πάω να τον πλαγιάσω" στη Νότια κλιτύ της Ακρόπολης, στο Ιερό Ασκληπιού την περασμένη Κυριακή. Η αρχαιολόγος κ. Χρυσουλάκη Στέλλα που μας ξενάγησε αναπτύσσοντας το θέμα «Μαγεία και θεραπεία στην αρχαιότητα» ήταν ιδιαίτερα κατατοπιστική επιτρέποντάς μας την πρόσβαση σε αρχαιολογικό χώρο που δεν είναι ανοιχτός στο ευρύ κοινό ( Ιερό Ασκληπιού) και επετράπη η πρόσβαση κατ΄εξαίρεση.

Το Ασκληπιείο της Αθήνας

Η λατρεία του θεού της Επιδαύρου Ασκληπιού έφτασε το 420 π.Χ. στην Αθήνα από το λιμάνι του Πειραιά με τη με­σολάβηση ενός αθηναίου πολίτη, του Τηλε­μάχου από τις Αχαρνές. Ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής δεξιώθηκε το φίδι του θεού στο σπίτι του και ίσως να οφείλεται στη δική του μεσολάβηση η εγκατάσταση του Ασκληπιεί­ου δίπλα στο θέατρο του Διονύσου. Συνέ­θεσε, μάλιστα, και παιάνα προς τιμήν του Ασκληπιού, τον οποίο έψελλαν οι Αθηναίοι επί αιώνες. Το Ιερό κατέλαβε το χώρο ανά­μεσα στην αρχαία οδό του Περιπάτου και το βράχο στη Νότια πλευρά της Ακρόπο­λης. Στο αρχικό συγκρότημα των οικοδο­μημάτων του 5ου αι. π.Χ. περιλαμβάνεται ο ναός, ο βωμός και δύο στοές, η δωρική και η ιωνική.

Ο ναός στέγαζε τα αγάλματα του Ασκληπι­ού και των παιδιών του, σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία. Ανατολικότερα ήταν ο βωμός.

Η δωρική στοά ήταν διώροφη με 17 κίο­νες στην πρόσοψη. Λειτουργούσε ως άβα-τον ή εγκοιμητήριον για τη διανυκτέρευση των ασθενών και τη θαυματουργή, μέσω των ονείρων, θεραπεία τους από το θεό. Στο ανατολικό τμήμα της δωρικής στοάς υπήρχε μια μικρή σπηλιά μέσα στο βράχο με πηγή για τον εξαγνισμό των ασθενών, γνωστή ως Ιερή Κρήνη. Στο δυτικό άκρο της στοάς συμπεριλήφθηκε ο Ιερός Βόθρος, ένα είδος πηγαδιού, όπου τελούνταν τα Ηρώα, οι θυσίες προς τους χθόνιους θεούς και τους ήρωες.

Η ιωνική στοά λειτουργούσε ως καταγώγιον, χώρος εστίασης και διαμονής των ιερέ­ων αλλά και των επισκεπτών του Ασκληπιεί­ου . Στέγαζε τέσσερα δωμάτια με ανάκλιντρα περιμετρικά των τοίχων τους. Το Ασκληπιείο λειτουργούσε για δέκα περί­που αιώνες, παρά τις ζημιές που υπέστη από την εισβολή του ρωμαίου στρατηγού Σύλλα το 86 π.Χ. και την επιδρομή των Ερούλων το 267 μ.Χ. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός, τον 4ο αι. μ.Χ. ανακατασκεύασε το Ιερό, το οποίο εξακολουθούσε να λειτουργεί έως τον 6ο αι. μ.Χ., όταν στα ερείπια του αναγέρθηκε μια τρίκλιτη βασιλική, αφιερωμένη πιθανόν στους θεραπευτές αγίους των Χριστιανών, τους Αγίους Αναργύρους. Τότε, το νερό της Ιερής Κρήνης θεωρήθηκε αγίασμα και η σπη­λιά ίσως λειτούργησε ως βαπτιστήριο. Με την κατάληψη της Αθήνας από τους Οθω­μανούς, το 1457, ο χώρος εγκαταλείφθηκε, για να αποκαλυφθεί εκ νέου το 1876-7 κατά τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρεί­ας. Ευρήματα των ανασκαφών μπορεί να δει ο επισκέπτης στο Μουσείο της Ακρόπολης. Ο χώρος διαμορφώθηκε το 1962-3 από την Εφορεία Ακροπόλεως καθώς και το 1997-2004, στο πλαίσιο του προγράμ­ματος της Ενοποίησης των Αρχαιολογι­κών Χώρων. Σήμερα, η Επιτροπή Ιερού Διονύσου — Ασκληπιείου πραγματοποιεί εργασίες μερικής αναστήλωσης του ναού του Ασκληπιού, ενώ έχει ήδη ολοκληρωθεί μερική αναστήλωση της δυτικής στοάς. Δυ­τικά του Ασκληπιείου κατασκευάστηκε πρό­σφατα ένα στέγαστρο, στο οποίο εκτίθενται ενεπίγραφες στήλες από το Ιερό.

Μαγεία και θεραπεία στην αρχαιότητα

Από τους αρχαίους χρόνους έως και σήμερα, η Ιστορία απο­τυπώνει τη διαρκή προσπάθεια της ανθρώπινης θέλησης να ελέγξει έναν κόσμο αβέβαιο.

Η μαγεία, μυστηριώδης και ασαφής, πρόσφερε ανέκαθεν τρόπους επικοινωνίας με τον αόρατο κόσμο των «δαιμόνων», οι οποίοι, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, ζούσαν στην έρημο, στα βουνά, στα δάση, στο νερό, στις πέτρες, στα δέντρα, στις πηγές. Ήταν αιτία για οτιδήποτε. Έστελναν την καρποφορία και την αφορία, την υγεία και την αρρώστια. Έως και τον 6ο αι. π.Χ., οι τελετουργίες της μαγείας αποτελού­σαν αναπόσπαστο κομμάτι της λαϊκής θρησκείας. Έκτοτε, μια νέα αντίληψη των πραγμάτων θα φέρει τη μαγεία αντιμέτωπη με τη θρησκεία, με αποτέλεσμα η μαγεία να υποβόσκει και να ασκείται υπόγεια από μεμονωμένους εκπροσώπους της ή κρυφά, κυρίως από τις γυναίκες, στα στενά πλαίσια του οίκου. Στην προσπά­θεια της να «υποτάξει» τους θεούς στη θέληση των ανθρώπων, η μαγεία βρέθηκε αντιμέτωπη με τους νόμους, την πόλη και τους βαθιά θρησκευόμενους πολίτες της. Βρέθηκε, επίσης, αντιμέτω­πη με την ιατρική, που την εποχή αυτή αρχίζει να παίρνει συγκε­κριμένη μορφή και να διατυπώνει βασικές επιστημονικές αρχές. Παρόλα αυτά, η μαγεία επιχειρούσε να θεραπεύσει ασθέ­νειες για τις οποίες η ιατρική επιστήμη αδυνατούσε να βρει αιτία και θεραπεία. Ο ρωμαίος ιστοριογράφος Πλίνιος (1ος αι. μ.Χ.) συμβουλεύει τους ασθενείς σε περίπτωση τε-ταρταίου πυρετού, τον οποίο η κλινική ιατρική αδυνατεί να αντιμετωπίσει, να εναποθέσουν τις ελπίδες τους στις ικα­νότητες των μάγων . Μέχρι το τέλος της αρχαιότητας, οι μάγοι-θεραπευτές εξακολου­θούσαν να προτείνουν εναλλακτικούς τρόπους διάγνωσης και θεραπείας σε όσους το επιθυμούσαν. Τα μαγικά βιβλία διασώ­ζουν ιατρικές συνταγές τόσο για την καταπολέμηση διαφόρων παθήσεων, όπως είναι οι πονοκέφαλοι, η αρθρίτιδα κ.λπ., όσο και για την προφύλαξη και προστασία από αυτές. Στην πλειοψη­φία τους είναι απλές προσευχές συνοδευμένες από μεμονωμένες χειρονομίες.

Ιατρικά και θεϊκά θαύματα

Οι απαρχές της ελληνικής ιατρικής δεν μπορούν να εντοπι­στούν με ακρίβεια. Έως τον 5ο αι. π.Χ., τα κατάλοιπα ιε­ρών χώρων, τα αναθήματα (προσφορές των πιστών), οι γραπτές μαρτυρίες, καθώς και τα συγγράμματα μη ιατρικού χαρακτήρα προσφέρουν ανεκτίμητες, αν και αποσπασματικές, πληροφορίες για την Ιστορία της Ιατρικής και παράλληλα μαρτυρούν το θρη­σκευτικό χαρακτήρα της.

Τα ομηρικά έπη διασώζουν πλήθος αναφορών τόσο σε επώ­νυμους θεραπευτές όσο και σε ιατρικές πληροφορίες, με απο­κορύφωμα αυτές που αναφέρονται σε κακώσεις πολέμου, και οι οποίες απαριθμούν εκατόν σαράντα εφτά διαφορετικά είδη τραυμάτων!

Παρότι η γνώση της χειρουργικής και της τραυματολογίας δια­φαίνεται στα έπη, η μαγεία αποτελούσε μια εναλλακτική λύση. Έτσι, μια αιμορραγία σε μηριαίο τραύμα του Οδυσσέα στα­ματά με μια επωδή, ένα μαγικό άσμα. Τις θεραπευτικές ιδιό­τητες των επωδών αναγνωρίζει και ο Πλάτων και τις περιλαμ­βάνει σε κατάλογο με θεραπευτικά μέσα {Πολιτεία, 426 Β). Η ιατρική στην αρχαιότητα δεν διαχώριζε την ασθένεια από τον ασθενή. Αντιμετώπιζε τις ασθένειες ως ψυχοσωματικές, με απο­τέλεσμα να εστιάζει τις θεραπευτικές μεθόδους της τόσο στη φυ­σιολογία του ασθενή όσο και στην ψυχική και πνευματική του κατάσταση.

Στην ιατρική των Ασκληπιείων οι καθαρμοί ψυχής και σώματος, η δίαιτα και η ψυχοθεραπεία (που επιτυγχανόταν μέσω της κά­θαρσης που πρόσφερε στους ασθενείς η παρακολούθηση θεατρι­κών και μουσικών έργων) αποσκοπούσαν στην ψυχική ανάταση των ασθενών, στην κυριαρχία της ψυχής πάνω στο σώμα. Η συ­μπληρωματική χρήση μη ορθολογιστικών τρόπων ίασης, όπως ήταν η εγκοίμηση και οι ρυθμικές επωδές, δεν άφησαν μεγάλα περιθώρια για τη διάδοση των μαγικών πρακτικών. Οι συγκε­κριμένοι «μαγικοί» τρόιιοι ίασης ενσωματώθηκαν στην ιατρική των Ασκληπιείων, λειτούργησαν παράλληλα με τις εφαρμοσμέ­νες θεραπευτικές πρακτικές και χρησιμοποιήθηκαν επιλεκτικά, με βάση την ψυχική διάθεση και τη δεκτικότητα των ασθενών.

Εγκοίμηση ήταν η πρόκληση ύπνου στο εγκοιμητήριο, όπου στη διάρκεια του ύπνου εμφανιζόταν ο ίδιος ο θεός και θεράπευε τους ασθενείς ή τους αποκάλυπτε τον τρόπο θεραπείας τους. Η κατάκλιση γινόταν στο έδαφος, σε απευθείας επαφή με τη γη. Η πρακτική, σύμφωνα με τον Καθ. Β. Λαμπρινουδάκη , παραπέμπει στη μαγική μίμηση ενός θανάτου (ο Ύπνος και ο Θάνατος ήταν αδέρφια κατά τους αρχαίους), που είναι απαραίτητος για να παραχθεί η καινούρια ζωή, η οποία στην περίπτωση αυτή είναι η αποκατεστημένη υγεία.

Ασκληπιός αμύμων ιητήρ

Ο Ασκληπιός, γιος του Απόλλωνα, κληρονόμησε από τον πατέρα του την ιατρική τέχνη. Ξεπέρασε, έτσι, όλους τους ομότεχνους του, κοινούς θνητούς ή ήρωες. Στα ομηρικά έπη αναφέρεται ως αμύμων ιητήρ, εξαιρετικός γιατρός (Ιλιάδα Δ 194, Λ 518). Η λατρεία του εξαπλώθηκε με απίστευτη ταχύτητα σε όλο τον ελλαδικό χώρο και αναγνωρίστηκε ως προστάτης των γιατρών, οι οποίοι αποκαλούνταν πλέον Ασκληπιάδαι.

Περισσότερα από 400 ιερά αφιερώθηκαν σε αυτόν και κάποια από αυτά εξακολούθησαν να λειτουργούν έως και τον 6ο αι. μ.Χ. Τα πιο ονομαστά Ασκληπιεία ήταν της Επιδαύρου, της Τρίκκης, της Κω, των Αθηνών και της Περγάμου. Πολλοί τόποι, μάλιστα, σε μια προσπάθεια «διαφήμισης» των Ασκληπιείων τους διεκδίκησαν την καταγωγή του Ασκληπιού, επικαλούμενοι σχετικούς μύθους. Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, η λατρεία του αποκτούσε ολοένα και περισσότερους οπαδούς καθώς ήταν μια παρήγορη θεότητα με φιλάνθρωπη όψη, συμπαραστεκόταν στον πόνο και μαλάκωνε τις καρδιές των ανθρώπων. Στο δύσκολο έργο του ο Ασκληπιός είχε αρωγούς τη γυναίκα του Ηπιόνη (που σημαίνει μαλακιά, ήπια) και τις τέσσερις κόρες του, την Υγεία, την Ιασώ, την Ακεσώ και την Πανάκεια, συμβολικά ονόματα της υγείας και της θεραπείας.

Η ιατρική των Ασκληπιείων

Ασκληπιεία ονομάζονται οι ιεροί χώροι όπου λατρευόταν ο Ασκληπιός και η οικογένεια του. Ήταν θρησκευτικά κέντρα-θεραπευτήρια, στα οποία συνέρρεαν οι πιστοί για να ευ­χαριστήσουν το θεό που ήταν υγιείς, αλλά κυρίως για να θερα­πευτούν από κάθε είδους ασθένεια, ιδιαίτερα από αυτές που οι γιατροί θεωρούσαν ανίατες.

Μεταξύ των κτισμάτων που περιλάμβανε ένα Ασκληπιείο ήταν ο Ναός του θεού, ο βωμός για τις θυσίες, το εγκοιμητήριο για τους ασθενείς, ξενώνες ή καταγώγια για τη φιλοξενία και τη διαμονή του προσωπικού, των ασθενών και των συνοδών τους και χώροι εστιατορίων. Περιλάμβαναν, επίσης, θέατρο, ωδείο, ιππόδρομο και βιβλιοθήκη για την ψυχαγωγία των επισκεπτών. Οι χώροι των συγκροτημάτων ήταν γεμάτοι από αφιερώματα, ανάγλυφα και ενεπίγραφες στήλες με τα ονόματα των ασθενών, τις παθήσεις και τις θεραπείες τους.

Οι εφαρμοσμένες θεραπείες ποίκιλλαν ανάλογα με το είδος της πάθησης και την προσωπικότητα του ασθενούς. Ιδιαίτερα σημα­ντικοί παράγοντες στα στάδια της θεραπείας ήταν η βαθιά θρη­σκευτική πίστη των ασθενών, η ψυχική ικανοποίηση από την παραμονή τους σε ευχάριστο περιβάλλον, η χρήση βοτάνων και ειδικής δίαιτας, η χρήση λουτρών, πολλές φορές ιαματικών, οι χειροπρακτικές τεχνικές και μαλάξεις, οι χειρουργικές μικροε­πεμβάσεις, η χρήση ιερών ζώων εκπαιδευμένων να γλείφουν την πάσχουσα περιοχή και, τέλος, ο καθιερωμένος εξαγνισμός με το νερό της ιερής πηγής και η εγκοίμησις.

Επιπλέον, οι ασθενείς συμμετείχαν σε συγκεκριμένες θρη­σκευτικές τελετές, έψαλλαν μαζί με το Ιερατείο ύμνους και παιάνες προς τιμήν του θεού, πρόσφεραν σιτάρι, κριθά­ρι, κρασί και θυσίαζαν στο βωμό έναν κόκορα, πρόβατο, βόδι ή ταύρο, ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Οι ασθενείς που θεραπεύονταν εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους στο θεό με χρήματα ή με αναθήματα, όπως πήλινα και χάλκινα αγ­γεία και αγαλμάτια, ομοιώματα μελών του ανθρώπινου σώματος που θεραπεύτηκαν, ανάγλυφα, ανδριάντες, σκεύη και άλλα.

Αναθήματα αφιέρωναν στο θεό και γιατροί, για να τους συμπα­ραστέκεται στη θεραπεία των ασθενών τους. Ο θεός παρείχε τη βοήθεια του σε όλους όσους τη ζητούσαν, σπάνια όμως αφιλο­κερδώς. Το παράδειγμα του Έρμονα από τη Θάσο είναι χαρα­κτηριστικό: Ο Έρμων πήγε στην Επίδαυρο τυφλός και ο θεός τον θεράπευσε. Επειδή ο ασθενής δεν είχε να δώσει τα νενομισμένα ίατρα, ο θεός τον ξανατύφλωσε. Όταν γύρισε πίσω με την αμοιβή, εγκοιμήθηκε στο ναό και ξαναβρήκε το φως του! Η οργάνωση των Ασκληπιείων ήταν πολυάνθρωπη για να καλύ­πτει τις ανάγκες διαμονής και θεραπείας των επισκεπτών. Πρω­τεύοντα ρόλο είχαν οι ιερείς-ιατροί και ο πρωθιερεύς, που εφάρ­μοζε το κύριο μέρος της θεραπείας και δίδασκε την τέχνη στους μυημένους. Οι ιερομνήμονες κατέγραφαν τις θεραπείες για κάθε περίπτωση και οι θεράποντες ασκούσαν θεραπευτικές πράξεις. ή μεγάλη προσέλευση ασθενών, η ευρηματικότητα και ο συν­δυασμός θεραπευτικών μεθόδων, η καταγραφή των περιστατικών και της θεραπείας τους με τον καιρό πρόσφεραν σημαντική εμπειρία και γνώση. Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου βρέθηκαν ε δύο επιγραφές ιάματα, που σώζουν σαράντα τρεις εγγραφές περιστατικών θεραπευθέντων ασθενειών. Τη συσσωρευμένη αυτή γνώση ένας Ασκληπιάδης 18ης γενιάς, ο Ιπποκράτης, θα την εκλογικεύσει σηματοδοτώντας την αρχή της ιατρικής επιστήμης.

Μας διανεμήθηκε ιδιαίτερα κατατοπιστικό έντυπο από το οποίο αντλήθηκε υλικό για την παρούσα ανάρτηση.