«Η ΦΑΡΜΑΚΩΜΕΝΗ ΣΤΟΝ ΑΔΗ» ΚΑΙ «Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ» ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ

Στο εξαιρετικό περιοδικό "Θέματα Λογοτεχνίας" των εκδόσεων Γκοβόστη τεύχος 13, σελ. 58-65 έκδ. 1999- 2000  διάβασα τη μελέτη του Peter Mackridge της οποίας απόσπασμα εκτενέστατο αντιγράφω για όλους τους εμπλεκόμενους με τη Λογοτεχνία Κατεύθυνσης:

     ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΥΡΟ ΑΔΗ ΣΤΗ ΘΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ: «Η ΦΑΡΜΑΚΩΜΕΝΗ
ΣΤΟΝ ΑΔΗ» ΚΑΙ «Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ» ΤΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ.  Peter Mackridge

....Είναι φανερό ότι η «Φαρμακωμένη στον Άδη» και «Ο Κρητικός» είναι δίδυμα ποιήματα, καθώς εμπνεύστηκαν από παρόμοιες αντιλήψεις και γεννήθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα. Αν η γραφή της «Φαρμακωμένης στον Άδη» προηγήθηκε της γραφής του «Κρητικού», όπως υποστηρίζει η Τσαντσάνογλου, τότε το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε θα πρέπει να ήταν μικρό. Πάντως, οι αριθμοί που προέταξε ο Σολωμός σε ορισμένες ενότητες των δύο ποιημάτων δείχνουν ότι ο αναγνώστης θα έπρεπε να διαβάσει πρώτα τη «Φαρμακωμένη στον Άδη» και, αμέσως μετά, τον «Κρητικό». Πάντως πιστεύω ότι «Η Φαρμακωμένη στην Άδη» και «Ο Κρητικός» δεν μπορούν παρά να διαβαστούν ως οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος.
Και στα δυο ποιήματα υπάρχει ένα ερωτικό ζευγάρι, και ο ένας από τους εραστές πεθαίνει πρώτος. Στη συνέχεια, και οι δύο (και ο ζωντανός και ο πεθαμένος) περιμένουν με ανυπομονησία να συναντηθούν πάλι στη μεταθανάτια ζωή, όπου θα τους εξασφαλιστεί η αθανασία λόγω της αγνότητας του ερωτά τους. Ορισμένες επιμέρους ομοιότητες ανάμεσα στα δυο ποιήματα βρίσκονται στην περιγραφή της νέας γυναίκας στον «μαύρον Άδη» και της αρραβωνιαστικιάς «στη θύρα της Παράδεισος». Στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» ο ποιητής γράφει ότι στο μέτωπο της ηρωίδας «έτρεμαν τα λουλούδια τα λευκά της παρθενίας» - φράση που μας βοηθάει να ερμηνεύσουμε τη λιτότερη διατύπωση του «Κρητικού» («της τρέμαν τα λουλούδια). Σωστά συν¬δέει ο Στ. Αλεξίου τα λουλούδια με «το στεφάνι των άγαμων νεκρών» το οποίο φοράει καθεμιά από τις δυο γυναίκες. Στα δυο ποιήματα το τραγούδι της νέας γυναίκας το ακούν με θαυμασμό οι «ίσκιοι» στον Άδη και οι «αχνοί αναστημένοι» στη «θύρα της Παράδεισος» αντιστοίχως. Και στα δυο ποιήματα τα πρόσωπα εκφράζουν την εμπειρία τους από την άγρια και την ήρεμη πλευρά της φύσης. Στα ιταλόγλωσσα σχέδια της «Φαρμακωμένης στον Άδη» η νέα ηρωίδα περιγράφει δυο περιστατικά που έζησε, μαζί με τον εραστή της, με φόντο το φυσικό περιβάλλον. Στο πρώτο περιστατικό οι δυο εραστές βρίσκονταν σε πλοίο σε τρικυμία, αλλά η ηρωίδα δεν φοβόταν, καθώς ο έρωτας της για τον σύντροφο της ήταν πιο δυνατός από τη φύση. Στο δεύτερο, οι δυο εραστές βρίσκονταν μέσα σε φυσικό περιβάλλον θεϊκής γαλήνης, όπου όμως, παραδόξως, η νέα γυναίκα άρχισε ξαφνικά να φοβάται και να σκέπτεται ότι ο Χάρος θα είναι γλυκός. Στον «Κρητικό», την αρχική τρικυμία τη διαδέχεται η υπερφυσική γαλήνη, ενώ ο αφηγητής αναλογίζεται και τις ειδυλλιακές πλευρές της κρητικής φύσης, όταν προσπαθεί μάταια να περιγράψει τον μαγικό ήχο που άκουσε μετά την εξαφάνιση της Φεγγαροντυμένης.
Και στα δυο ποιήματα ο ένας από τους εραστές έχει ήδη πεθάνει πριν από τον χρόνο της αφήγησης. Στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» πεθαίνει πρώτα η γυναίκα, για να την ακολουθήσει ο εραστής της λίγο μετά. Και στον «Κρητικό» η αρραβωνιαστικιά πεθαίνει πρώτη, ενώ ο ήρωας/αφηγητής παραμένει ζωντανός στο τέλος του ποιήματος. Και στα δυο ποιήματα ο θάνατος χωρίζει τους εραστές, οι οποίοι μένουν ολομόναχοι σε δυο διαφορετικούς χώρους (Άδης-γη και γη-Ουρανός αντιστοίχως), περιμένοντας την ώρα που θα συναντηθούν. Οι ομοιότητες όμως ανάμεσα στα δυο ποιήματα τονίζουν τις αντιθέσεις.
Στον «Κρητικό» παρατηρούμε την αντιστροφή των όρων της «Φαρμακωμένης στον Άδη», από πολλές απόψεις. Η πρώτη διαφορά ανάμεσα στα δυο ποιήματα αφορά τη μετρική μορφή. Ενώ και τα δυο ποιήματα γράφονται σε δεκαπεντασύλλαβους με ζευγαρωτή ρίμα, το μετρικό σχήμα της «Φαρμακωμένης στον Άδη» είναι τροχαϊκό, ενώ του «Κρητικού» είναι ιαμβικό. Επίσης, κάθε ζεύγος στίχων στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» αποτελεί ξεχωριστό δίστιχο που καταλήγει σε τελεία ή θαυμαστικό, ενώ στον «Κρητικό» οι στίχοι συσσωρεύονται για να διαμορφωθούν προτάσεις ποικίλης έκτασης.
Προχωρώντας τώρα από το μετρικό σχήμα στην αφηγηματολογική δομή των δυο ποιημάτων, παρατηρούμε ότι, ενώ η αφήγηση και στις δύο περιπτώσεις αρχίζει in medias res, από οποιαδήποτε άλλη άποψη η αφηγηματική εικόνα είναι τελείως διαφορετική. Η «Φαρμακωμένη στον Άδη» χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος ακούμε το τραγούδι που λέει η νέα γυναίκα μόλις φτάσει στον Άδη και στο οποίο διηγείται ορισμένα από τα περιστατικά της ζωής της, ενώ στη συνέχεια απευθύνεται στον εραστή της• στο δεύτερο μέρος ο τριτοπρόσωπος αφηγητής περιγράφει την αντίδραση των «ίσκιων» στο τραγούδι της νέας και, τέλος, την άφιξη του εραστή. Στον «Κρη¬τικό», αντιθέτως, μοναδικός αφηγητής σ' όλο το ποίημα είναι ο ίδιος ο ήρωας, ο οποίος διηγείται τις εμπειρίες του από τη στιγμή που πέφτει το πρώτο αστροπελέκι, φωτίζοντας τη θάλασσα και τη μακρινή στεριά, μέχρι τη στιγ¬μή που αποθέτει το νεκρό πλέον σώμα της αρραβωνιαστικιάς του στον γιαλό. Έχουμε την εντύπωση ότι ο Σολωμός πειραματίζεται με δύο απόψεις, παρουσιάζοντας την κατάσταση από την οπτική γωνία μιας γυναίκας στο πρώτο ποίημα και από την οπτική γωνία ενός άντρα στο δεύτερο. Υπενθυ¬μίζω ότι ο Σολωμός επιχείρησε παρόμοιο πείραμα και στους «Ελεύθερους πολιορκημένους», όπου στο Β' σχεδίασμα παρουσιάζει έναν από τους «πολεμάρχους» να θυμάται τη νεκρή αρραβωνιαστικιά του, ενώ στο Γ' σχεδίασμα παρουσιάζει μια νέα γυναίκα να αναλογίζεται το νεκρό εραστή της• και στις δύο αυτές περιπτώσεις, η σκέψη ότι ο επιζών θα συναντήσει σύντο¬μα τον αγαπημένο του νεκρό τού δίνει το θάρρος να αψηφήσει τον θάνατο.
Άλλη διαφορά ανάμεσα στα δυο ποιήματα είναι το γεγονός ότι στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» ο ποιητής διηγείται τη σκηνή της μεταθανάτιας συνάντησης των δυο εραστών σαν να είναι αληθινή, ενώ στον «Κρητικό» ο αφηγητής/ήρωας απλώς τη φαντάζεται. Γι' αυτό και «Ο Κρητικός» χαρακτηρίζεται από έναν ψυχολογικό ρεαλισμό που λείπει από τη «Φαρμακωμένη στον Άδη».
Ο τρόπος με τον οποίο πεθαίνει η γυναίκα διαφέρει από το ένα ποίημα στο άλλο. Στη «Φαρμακωμένη στον Άδη», η ηρωίδα αυτοκτονεί, ενώ στον «Κρητικό» η αρραβωνιασμένη πεθαίνει από φυσική αιτία, καθώς πνίγεται μετά από ναυάγιο. Σύμφωνα με την άποψη του Στ. Αλεξίου (μολονότι δεν βασίζεται στο ίδιο το κείμενο του ποιήματος), οι δύο εραστές στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» αυτοκτονούν εκ συμφώνου, αν και χωριστά, και ο άντρας, έχοντας αργήσει λίγο, τελικά ξαναβρίσκει στον Άδη την αγαπημένη του, η οποία «πέφτει [...] στην αγκάλη του εραστή». Στον «Κρητικό», αντι¬θέτως, ο άντρας χάνει την αρραβωνιαστικιά του την ώρα ακριβώς που αυτή βρίσκεται στην αγκαλιά του, ενώ διαπιστώνει τον θάνατο της μόλις την ακουμπήσει στον γιαλό. Ετσι, το δεύτερο ποίημα τελειώνει με τον χωρισμό των εραστών κι όχι με την ένωση τους• ο ήρωας θα περιμένει τον φυσικό του θάνατο για να ενωθεί με τη μνηστή του.
Η πιο σημαντική όμως διαφορά ανάμεσα στα δυο ποιήματα αφορά τον τελικό προορισμό των προσώπων. Στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» οι δυο εραστές καταλήγουν στον «μαύρον Άδη», ενώ στον «Κρητικό» οι εραστές θα συναντηθούν «στη θύρα της Παράδεισος». Γι' αυτό, στο πρώτο ποίημα πρόκειται για καθοδική πορεία των δυο προσώπων, ενώ στο δεύτερο η πορεία είναι ανοδική. Αυτή η θεμελιώδης αντίθεση εξηγεί, πιστεύω, εν μέρει την απόφαση του Σολωμού να σχεδιάσει σχεδόν ταυτόχρονα τα δίδυμα αυτά ποιήματα, δίνοντας στο ένα το αντίθετο μετρικό σχήμα του άλλου και γράφοντας τα, κυριολεκτικά, σε αντίθετες κατευθύνσεις, υποχρεώνοντας τον αναγνώστη των αυτογράφων που προχωρεί από το πρώτο στο δεύτερο ποίημα να αντιστρέψει το βιβλίο και να αλλάξει ο ίδιος πορεία, διαβάζοντας όχι από πάνω προς τα κάτω αλλά από κάτω προς τα πάνω.
Στη «Φαρμακωμένη στον Άδη» η άφιξη των δυο εραστών στον Άδη γίνεται αμέσως μετά τον θάνατο και είναι φανερό ότι οι εραστές διατηρούν τη σωματική τους μορφή. Στον «Κρητικό» ο ήρωας/αφηγητής φαντάζεται ότι, όταν σημάνει η Σάλπιγγα για τη Δευτέρα Παρουσία -δηλαδή αιώνες μετά τον θάνατο του- ο ίδιος ανασταίνεται και τρέχει με ενθουσιασμό να βρει την αγαπημένη του, η οποία τον περιμένει «στη θύρα της Παράδεισος». Ο ένας λοιπόν γυρεύει τον άλλο και ανυπομονούν «να μπουν στο κορμί τους».
Όπως βλέπουμε, τα δυο ποιήματα παρουσιάζουν δυο διαφορετικές αντιλήψεις για τη μεταθανάτια ζωή• η «Φαρμακωμένη στον Άδη» βασίζεται ως επί το πλείστον στις νεοελληνικές λαϊκές δοξασίες σχετικά με τον θάνατο, ενώ ο «Κρητικός» βασίζεται στη χριστιανική εσχατολογία. Εκτός από τον Άδη ο Σολωμός εισάγει κι άλλα λαϊκά μοτίβα στη «Φαρμακωμένη στον Άδη», όπως «το αθάνατο νερό» (εκδ. Πολίτη, στρ. 4), «η μαύρη γης» (εκδ. Πολίτη, στρ. 3) και ο Χάρος (εκδ. Αλεξίου, σ. 188). Οι στίχοι 5-18 της ενότητας 19 του «Κρητικού», αντιθέτως, παρουσιάζουν το σύνολο σχεδόν της χριστιανικής εσχατολογίας, όπως εκτίθεται στις Επιστολές του Αγίου Παύλου και στην Αποκάλυψη του Ιωάννη: η Σάλπιγγα, η Ανάσταση των νεκρών και η ένδυση τους με το άφθαρτο τους σώμα, το «επουράνιο» και «πνευματικό», η καταστροφή της γης, η δημιουργία του νέου ουρανού και η Θεία Κρίση."
0 Παράδεισος όμως δεν λείπει εντελώς από τη «Φαρμακωμένη στον Άδη», όπως ο Χάρος αναφέρεται και στον «Κρητικό» (έστω και μόνο ως όνομα, σε συνδυασμό με τον κεφαλαιογράμματο Έρωτα). Υπάρχει ένα σημαντικότατο, αν και ανολοκλήρωτο, δίστιχο της «Φαρμακωμένης στον Άδη», το οποίο δημοσιεύει ο Πολίτης αλλά το παραλείπει δυστυχώς ο Αλεξίου (δυστυχώς για τον αναγνώστη δηλαδή, ο οποίος στερείται ένα ακόμη πολυτιμότατο πετράδι της σολωμικής ποίησης)• οι αστερίσκοι δείχνουν ότι λείπουν έξι συλλαβές που θα αναφέρονταν στον εραστή:
                               Χωρίς ****** τ' όμορφο άστρο της αυγής,
                              άδεια κι άφωνη και μαύρη η Παράδεισο της γης.
Αν αποσυναρμολογήσουμε αυτό το πυκνό σε νοήματα και παρηχήσεις δίστιχο, θα παρατηρήσουμε τα εξής φαινόμενα: Στο σημασιολογικό επίπεδο, δε¬δομένης της παρουσίας του εραστή, του Αυγερινού που φωτίζει το κάθε ξύπνημα της νέας γυναίκας, η γη εξισώνεται με τον Παράδεισο, ενώ όταν αυ¬τός απουσιάζει γίνεται «άδεια κι άφωνη και μαύρη», επίθετα που θα ταίριαζαν ίσως περισσότερο στον Άδη, με τη διαφορά όμως ότι, έτσι όπως παρουσιάζεται στο ποίημα ο Άδης, δεν είναι ούτε άδειος (χώρια από τους δυο εραστές, είναι γεμάτος από «ίσκιους»), ούτε άφωνος (αφού όχι μόνο η γυναίκα τραγουδάει, αλλά και ο ίδιος ο Άδης -ανταποκρινόμενος στο τραγούδι της- «μουρμουρίζει»!) Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι, κατά την αντίληψη της γυναίκας, προκειμένου να χάσει τον εραστή της, ο Άδης φαίνεται προτιμότερος από τη γη. Στο ηχητικό επίπεδο παρατηρούμε στο ίδιο δίστιχο την επίμονη επανάληψη του ήχου α είτε στην αρχή της λέξης είτε στην τονισμένη συλλαβή: άστρα, αυγής, άδεια, άφωνη, μαύρη, Παράδεισο (θυμίζω και το ηχητικό παιχνίδι «αγάπη-απάτη» στο στίχο 3, το οποίο εμφανίζεται ήδη από το πρώτο στάδιο επεξεργασίας του ποιήματος). Η παρουσία του τονισμέ¬νου άδ στη λέξη «άδεια», η οποία αντηχεί τη λέξη «Άδης», μας προδιαθέτει ώστε να συνειδητοποιήσουμε ότι και η λέξη «Παράδεισος» περιέχει, ηχητικά τη λέξη «Άδης»! «Η Φαρμακωμένη στον Άδη», λοιπόν, ανατρέπει όλες τις προδοκίες του αναγνώστη, υπονοώντας ότι ο Παράδεισος και ο Άδης δεν είναι ξεχωριστοί χώροι, πάνω και κάτω από τη γη αντίστοιχα, αλλά αποτε¬λούν τις δυο όψεις της επίγειας ζωής.
«Η Φαρμακωμένη στον Άδη» είναι γεμάτη οξύμωρα και παράδοξα, όπως η εξίσωση της γης και του Άδη με τον Παράδεισο. Το πρώτο οξύμωρο εμφανίζεται ήδη στο πρώτο δίστιχο:
                                      Άδη μαύρη, χαιρετώ σε. Δεν εχάρηκε ποτέ
                                     μάτι ανθρώπου για τον ήλιο ως καθώς εγώ για σε.
Για τη νέα γυναίκα ο μαύρος Άδης γίνεται τελικά φωτεινό καταφύγιο, αφού ο επάνω κόσμος, προκειμένου να χωριστεί από τον εραστή της, έχει μεταμορφωθεί από τόπο χαράς και ολοκλήρωσης σε τόπο θλίψης και στέρησης. Όπως στον «Κρητικό», έτσι κι εδώ, το μάτι δεν είναι μόνο όργανο όρασης, αλλά και εκφράζει τη χαρά και τη λύπη. Διαβάζοντας το ρήμα «χάρηκε», ο νους μας πάει στον Χάρο, όπως γίνεται και στον «Κρητικό», όπου οι φράσης «μ' έσφιξε κι εχάρη» ίσως να σημαδεύει τη στιγμή του θανάτου της αρραβωνιαστικιάς, η οποία σφίγγει το κορμί του εραστή της για τελευταία φορά πριν η ψυχή της ξεκινήσει με χαρά προς την αιώνια ζωή (είναι η μοναδική περίσταση σ' όλο το ποίημα στην οποία η αρραβωνιαστικιά αποτελεί υπο¬κείμενο ρήματος)• έτσι στη φράση «μ' έσφιξε κι εχάρη» συνδυάζεται οΈρωτας με τον Χάρο. Δεύτερο οξύμωρο:
                                  εκατάπια το φαρμάκι σαν αθάνατο νερό.
Είναι σαν το δηλητήριο να μην επιφέρει τον θάνατο της νέας γυναίκας, αλλά την αθανασία της - αφού (τρίτο οξύμωρο):
                            Όνειρο κοντό για μένα νιότη, αγάπη και ζωή•
                            όλα ονείρατα στον κόσμο, ναι, κι ο θάνατος τα λύει.
Η επίγεια ζωή δεν είναι παρά όνειρο, από το οποίο ο άνθρωπος ξυπνάει όταν πεθαίνει - μια αντίληψη που ο Σολωμός εκφράζει και στα ιταλόγλωσσα σχέδια της «Τρίχας»: «Και άλλωστε η ίδια η ζωή τι άλλο είναι παρά όνειρο; Και δυστυχισμένος όποιος το βλέπει να διαρκεί πολύ» .
Αν υποθέσουμε ότι η «Φαρμακωμένη στον Άδη» προηγήθηκε στενά του «Κρητικού», μπορούμε να θεωρήσουμε το πρώτο ποίημα ως «δοκιμή» για το δεύτερο. «Η Φαρμακωμένη στον Άδη» παρουσιάζει το «οικιακό» δράμα του άτυχου έρωτα δυο νεαρών, ενώ ο «Κρητικός» διηγείται τα πάθη ενός ώριμου ήρωα μέσα στα πλαίσια της εθνικής ιστορίας και γεωγραφίας (απελευθερωτικός αγώνας στην Κρήτη) και της χριστιανικής εσχατολογίας. Στον «Κρητικό» ο Σολωμός εγκαταλείπει τα οξύμωρα και τα ηχητικά παιχνίδια που χαρακτη¬ρίζουν τη «Φαρμακωμένη στον Άδη», όπως εγκαταλείπει σχεδόν και τις λαϊκές δοξασίες• θα μπορούσαμε να πούμε ότι στον «Κρητικό» το παράδοξο στοιχείο αντικαθίσταται από το Ορθόδοξο. Όσο παρήγορη κι αν είναι η ιδέα ότι οι άτυχοι εραστές θα συναντηθούν στον Άδη αμέσως μετά τον θάνατο τους, ο Σολωμός ξέρει ότι πρόκειται για ψευδή δοξασία• εξάλλου, θα υπήρχε και ο κίνδυνος να εκληφθεί το ποίημα του (όπως και το προγενέστερο του ποίημα «Η Φαρμακωμένη») ως δικαίωση της αυτοχειρίας. Απεναντίας, στον «Κρητικό», μολονότι ο ήρωας υπονοεί ότι κινδυνεύει να πέσει στον «γκρεμό» - ή την «άβυσσο» - της απελπισίας, τελικά όμως αποφεύγει τον πειρασμό της αυτοκτονίας με το να εξιστορεί τα πάθη του. Ετσι, στον «Κρητικό» ο Σολωμός αποφασίζει να διακηρύξει αυτό που, γι' αυτόν, αποτελεί την αλήθεια, δηλαδή την παραμυθία της χριστιανικής πίστης, ότι βεβαίως θα ενωθούμε τελικά με τους προσφιλείς μας τεθνεώτες, πρέπει όμως να ζήσουμε με εγκαρτέρηση περιμένοντας πρώτα το φυσικό τέρμα του βίου μας και στη συνέχεια τη συντέλεια του κόσμου, για να αναστηθούμε όχι με το επίγειο σώμα μας, αλλά με «το σώμα το επουράνιον».