Ποίηση και ζωγραφική στον κόσμο του Οδυσσέα Ελύτη

 Σάββατο πρωί πριν αρχίσει η πορεία των εργαζομένων στους ΟΤΑ και στο ΙΚΑ βρέθηκα στο ίδρυμα Θεοχαράκη που φιλοξενεί την έκθεση του Οδ. Ελύτη 100 χρόνια μετά τη γέννηση του ποιητή.Ψιλή βροχούλα, σκουπίδια στους δρόμους, νέα περικοπή στο μισθό... Σε τέτοιους δύσκολους καιρούς, αλήθεια, ποιος νοιάζεται για ποίηση και ζωγραφική...

 Πλήρωσα τα έξι ευρώπουλα που μου ζητήθηκαν, αφού στο συγκεκριμένο χώρο δεν δικαιολογούνται εκπτώσεις για μας τους εκπαιδευτικούς, άφησα κατάχαμα την ομπρέλα μου, γιατί το υπερσύγχρονο κτίριο δεν διαθέτει ομπρελοθήκη και ξεκίνησα περιχαρής την περιήγηση από τον τέταρτο όροφο. 

 Κολάζ και υδατογραφίες μικρών διαστάσεων, ζωγραφικά έργα του  ποιητή γνωστά από τα βιβλία του, που αναδεικνύουν την καλλιτεχνική διάσταση της προσωπικότητάς του.

«Ο εικαστικός κόσμος του Ελύτη ορίζεται από ζωγραφικές εικόνες, μικρών διαστάσεων, υδατογραφίες, κολάζ, μαζί με λιτά, εκφραστικά σχέδια. Ο Ελύτης πεισματικά προσηλώνει το βλέμμα του στη φύση και στον γύρω κόσμο μας, όπου μέσα από την ιστορική διαδρομή ανιχνεύει τις πολλαπλές δυνατότητες της πραγματικότητας. Το μυστήριο της ζωής, ο άνθρωπος και τα πάθη του, η μυστηριακή και θεϊκή υπόσταση της φύσης είναι τα κυρίαρχα θέματα που αγαπά να προσεγγίζει μέσα από τη συνεχή, επίμονη και μυστική επικοινωνία με την ύλη των χρωμάτων, τη λευκή επιφάνεια του χαρτιού και τα αμέτρητα, μικρά χαρτάκια που συνθέτουν τα ευφάνταστα κολάζ του», γράφει ο επιμελητής της έκθεσης  στον κατάλογο που συνοδεύει τα εκθέματα.

Στον παρακάτω όροφο παρουσιάζονται έργα  των : Παναγιώτη  Ζωγράφου, Ανρί Ματίς, Θεόφιλου, Παρθένη, Πάμπλο Πικάσο, Χατζηκυριάκου-Γκίκα,  Εγγονόπουλου,  Καπράλου,  Νικολάου,  Κανέλλη, Τσαρούχη, Μόραλης, Φασιανού με τους οποίους ο ποιητής ανέπτυξες φιλικές σχέσεις ή δημοσίευσε δοκίμια για το έργο τους.

                                           Νικολάου Η τρελή ροδιά

Από τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη, την Εθνική Πινακοθήκη,  και ιδιωτικές συλλογές εκτίθενται φωτογραφίες και προσωπικά αντικείμενα του ποιητή.

 Αυτό που μου άρεσε ιδιαίτερα εικονίζεται παρακάτω σε ένα σκαρίφημα του ποιητή  όπου παρουσιάζονται:

προσωπογραφίαι ηγετών /ποιηταί κινηματίαι με αρχηγό τον Ελύτη, υπαρχηγό τον Γκάτσο, Γενικό Επιθεωρητή τον Εγγονόπουλο, Πρόεδρο τον Σεφέρη, Ψυχίατρο της ομάδας τον Εμπειρίκο, Επιτελάρχη τον Νάνο Βαλαωρίτη( προσωρινά αποσπασμένο ως πρέσβη), εικόνες των αμέτρητων και οσημέραι πολλαπλασιασμένων οπαδών και πιστών και μιμητών. Άπαντες οι εχθροί εζωγρήθηκαν.!!!!!

Στον δεύτερο όροφο παρουσιάζονται έργα ζωγραφικής, γλυπτικής και εγκαταστάσεων   σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών που εμπνέονται από τον Ελύτη και αναπτύσσουν διάλογο με την ποίησή του: Νάτα Μελά, Παναγιώτης Τέτσης, Βασίλης Θεοχαράκης, Κώστας Τσόκλης, Κώστας Πανιάρας, Αλέκος Φασιανός, Σωτήρης Σόρογκας, Γιώργος Δέρπαπας, Μαρίνα Καρέλλα, Μιχάλης Μακρουλάκης, Χρόνης Μπότσογλου, Θοδωρής Παπαγιάννης, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Γιάννης Κόττης, Γιώργος Λάππας, Γιάννης Αδαμάκος, Μίλτος Παντελιάς, Κώστας Βαρώτσος, Χρήστος Μποκόρος, Μαρία Λοϊζίδου.

                                     Ναταλία Μελά Άγγελος

Στον κατάλογο της έκθεσης περιλαμβάνονται κείμενα του Οδυσσέα Ελύτη, της Ιουλίτας Ηλιοπούλου, της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ, του Γιώργου Μπαμπινιώτη, της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα, του Αλέκου Φασιανού, του Γιώργου Βέη, του Γιάννη Κοντού και του Τάκη Μαυρωτά.

  Παραθέτω το κείμενο της Ιουλίτας που μας εισάγει στην έκθεση και αξίζει να το διαβάσουμε:

" Εάν ένα φυλλαράκι με τις άγνωστες δυνάμεις της αθωότητας είναι, όπως πιστοποιεί ο Ελύτης, η ποίηση, τότε ένας απρο­σποίητος δρόμος προς αυτή -με όλη την επιβεβλημένη σχηματικότητα που, αναμφίβολα, έχει- μπορεί και να 'ναι ένα κάτι απ' όπου ξεκίνησε, ή όπου αποτυπώθηκε, η ποιητική ιδέα. Ένα τριμ­μένο, ίσως, χαρτάκι, ένα παλιό εικόνισμα, μια ζωγραφισμένη βάρ­κα, το ιδεόγραμμα της ψυχής που αφήνει το χέρι στη λευκή σε­λίδα, ένας ήχος που πρόφτασε να γίνει στοιχείο του αλφαβήτου, συλλαβή, λέξη, μπλε καθαρό του κοβαλτίου, κάποιο σχήμα φύλ­λου ή κοριτσιού, ένα πολύτιμο καθρέφτισμα του ακαριαίου στα μάτια του άλλου. Μικρά αντικείμενα σα διπλοί ερμηνευτικοί κα­θρέφτες, καθρέφτες που δείχνουν εικόνες αλλά και που σημαί­νουν αισθήσεις, αρχές, πηγάζουσες αρετές και αξίες, σαν άλλα ταπεινά ευρήματα του καλοκαιριού, που μπορούν να λειτουργούν ως πολύτροπα σημεία ενός λυρικού κώδικα, αλλά και ως πλήρη έργα της υψηλής τέχνης του ανθρώπινου πνεύματος.

Όψεις ενός ψυχικού πορτραίτου, αποτυπωμένη στο χαρτί ευαισθη­σία -τη δική του πρωτίστως και των άλλων καλλιτεχνών με τους οποίους διασταυρώθηκε- επιδιώκει να δείξει η έκθεση Ο Κόσμος του Οδυσσέα Ελύτη, άλλοτε λειτουργώντας ως υπομνηματισμός του ανέμου της δημιουργίας του και άλλοτε ως παράθεση επιφα­νειών τέχνης, που με λίγη παραπάνω φαντασία μετατρέπονται σε ξερολιθιές, για να πατήσει η ματιά μας και να αναπλάσει στοιχεία της προσωπικής μυθολογίας του ποιητή, κάτι λίγο από το απέρα­ντο τοπίο της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη.

Μιας ποίησης που, έτσι κι αλλιώς, αγαπά να μετατρέπεται σε ει­κόνα, που επιτρέπει να λειτουργούν ακόμη και οι πιο αφηρημένες έννοιες της μέσα από οπτικά σημεία και σύμβολα, που δομεί δια­φορετικά, μα πάντα ευρηματικά και στέρεα αρχιτεκτονικά σύνολα, αναπτύσσοντας μ' έναν μοναδικό τρόπο, κυβιστικά, θα 'λεγες, τις ιδέες και αξίες της. αφήνοντας τες να λειτουργούν συμπληρωμα­τικά, εφαπτόμενες η μια στην άλλη - η ηθική στην αισθητική κι αυτή πάλι στη μεταφυσική του φυσικού μέτρου.

Μορφές του ποιητικού σύμπαντος του Οδυσσέα Ελύτη ζητά να προβάλει η έκθεση, ενός σύμπαντος που το προσδιόρισαν απ' τη μια το καταγωγικό θαλάσσιο τρίγωνο, Κρήτη - Λέσβος - Σπέτσες, κι απ' την άλλη το διπολικό σχήμα Ελλάδα - Γαλλία, που ήθε­λε, τόσο Έλληνα, όσο και ανοιχτό στα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα, τον ποιητή της νησιωτικής συνείδησης αλλά και του με­σογειακού ελεύθερου και φιλέρευνου πνεύματος. Μορφές απτές ενός ποιητικού κόσμου οργανωμένου σε μιαν ανακαινισμένη βάση -τέτοια που να υπερβαίνει τη συνήθη λογική, να ανοίγει δρόμο στο σπάνιο, στο δυνατό, στο απίθανο, να υποσκελίζει το σύνηθες και να στοχεύει στο οικείο αλλά άγνωστο, στο παραγνωρισμένο αλλά καίριο, να δίνει σαφές προβάδισμα στην αίσθηση και μέσω αυτής να κατακτά τον νου και το αίσθημα, να εμπιστεύεται τη λυρική δύναμη και να παράγει αυτόχρημα φιλοσοφικό στοχασμό.

Μορφές ενός κόσμου ενεργητικού θέλει να παραδώσει στον επισκέπτη της η έκθεση, ενός κόσμου γήινου στη σαφήνεια του, μα και ιπταμένου στη δυναμική του ανάπτυξη, στην ονειρική του προέκταση, μορφές ή καλύτερα ισόβιες στιγμές ενός προσωπικού χρόνου, που ξέρει να τον χειρίζεται ο Ελύτης, μέσα στην ποιητική λειτουργία, ως διάνυσμα προς το άπειρο, ή και ως σημείο ισορρο­πίας ακριβές· ενός χρόνου που παρέχει, λες, τον χώρο σε συνε­χείς μικρές αποκαλύψεις, κλιμακώσεις που τείνουν προς το μόνο ίσως απερίφραστα κεντρικό ζητούμενο της ποίησης του Ελύτη: την αποκρυπτογράφηση του μυστηρίου της ύπαρξης. Γι' αυτό και σ' όλο το μάκρος του έργου του οργανώνει τη θάλασσα των φω­νηέντων του γύρω από ένα ακατάβλητο, φυσικό αλλά και ταυτό­χρονα μεταφυσικό φως: το φως της πίστης σε μιαν άλλη διάρκεια.

Και μεταπλάθοντας αέναα πραγματικότητα, ξέρει να προσπερνά το επικαιρικό, να καταλύει τα όρια των αντιθέτων, να αναμοχλεύει το νυν υπάρχον, και να εμπιστεύεται, με διαίσθηση, φαντασία και γνώση, τις πολλαπλές αναλογίες όντων, φαινομένων και αρχών. Έτσι. με άκρα φυσικότητα η δικαιοσύνη, μέσα στο έργο του, ακου­μπά την αρχιτεκτονική ακρίβεια, η αθωότητα την καθαρή γραμ­μή -εννοιών και σχημάτων-, η ερωτική σύλληψη του κόσμου τον πλούτο χρωμάτων και λυρικών εντάσεων, η διαφάνεια την πνευ­ματική διαπερατότητα, η εναντίωση την καινοτόμα επαναστατική ανασύνθεση.

Κι όλα αυτά μέσα σε μια ευρεία φύση που γίνεται το πλαίσιο της ζωής. το ανάλογο των πνευματικών φαινομένων, ο μίτος της Αρι­άδνης για την πορεία προς το υπερβατικό. Κι όλα αυτά μέσα από μια γλώσσα πολυαιώνια, που μπορεί επιστρατεύοντας τα πολλα­πλά της πρόσωπα να επινοεί νέα, να δημιουργεί στα χέρια του Οδυσσέα Ελύτη αιφνιδιασμούς, να αναπτύσσει έναν ιδιαίτατα στο χαοτικό αλλά και αισθησιακό λυρισμό, να βρίσκει την πλησμονή στο ελάχιστο, να κινητοποιεί μέσα από αδοκίμαστες λεκτικές συ­μπλέξεις και συντακτικές δομές δυνατότητες της πραγματικότη­τας ανενεργούς, τέτοιες που η ακμή του νου ανέσυρε, του νου που ξέρει να εμπιστεύεται τον ήλιο και το ένστικτο, τον έρωτα και τη μυστική σοφία του παιγνιδιού των παιδιών, τη λέξη και την ομορ­φιά που την εγέννησε- ποια απ' τις δυο ποιαν εγέννησε, κανείς δεν ξέρει στο πολύτροπο τοπίο της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη.

«Το ελάχιστο θέλησα και με τιμώρησαν με το πολύ» γράφει ο Ελύ­της, ξέροντας πως από το «ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπου­δήποτε. Μόνο που 'ναι πιο δύσκολο. Κι από το κορίτσι που αγαπάς επίσης φτάνεις, αλλά θέλει να ξέρεις να τ' αγγίξεις». Αυτό το ελά­χιστο καλείται ο αναγνώστης να ερευνήσει, κι ο επισκέπτης της έκθεσης να προσλάβει γνωρίζοντας ότι για τον Ελύτη η αποβολή του περιττού, η επικέντρωση στο ουσιώδες, η εμμονή στην ποιό­τητα, η αναγωγή στη βάση των δεδομένων της ζωής, στην «αυγή των πραγμάτων» αποτελούν κεφαλαιώδους σημασίας ενέργειες που τον οδηγούν στα αρχέτυπα, σε πρωτογενείς αισθήσεις, αλλά και συνάμα τον φέρνουν βαθιά μέσα στην ευαισθησία όλης της τέχνης του εικοστού αιώνα.

Η Ολιγάρκεια άλλωστε υπήρξε για κείνον, όχι μόνον τρόπος ζωής, αλλά και βασική αρχή ενός αξιακού συστήματος, ενός αναθεω­ρητικού συντάγματος για αυτήν την πραγματικότητα, που. εντέλει, δεν παύει η ποίηση του να αποτελεί. «Είμαι του ολίγου και του ακριβούς, δεν υπήρξα ποτέ του τρίτου προσώπου» γράφει στον Κήπο με τις Αυταπάτες, σε μιαν αποτίμηση, περισσότερο, της ταυ­τότητας μιας ζωής.

Κι από την ύλη ξέρει να βγαίνει η ποίηση του Ελύτη πάντα στην ιδέα. αβίαστα από το «εκφράζομαι όπως ένα περγαμόντο στον πρωινόν αέρα» ή «τις ιδέες μου όλες ενησιώτισα». από το «κρύο αρμυρό θαλασσόχορτο» της Μαρίνας των Προσανατολισμών, ή

«το θραύσμα γαλαζωπό από πέτρωμα» της Sofchen των Ελεγείων ένας μικρόκοσμος ύλης απεγκλωβίζει τεράστιες ποσότητες ψυ­χικής ενέργειας, τέτοιας που να ανασυντίθεται ένας ολόκληρος κόσμος μέσα στο ποίημα, όπως και μέσα στη συνείδηση, μέσα στο «μεταίσθημα» της ευαισθησίας του αναγνώστη. Από κει ίσως και η αγάπη του κοινού προς την ποίηση του Ελύτη. Η αγάπη όχι μόνον του συστηματικού αναγνώστη, αλλά και αυτού που συνέλαβε τον εαυτό του κάποιο βράδυ να τραγουδά για τον ήλιο της δικαιοσύ­νης ή κάποιου άλλου που ανήσυχα ψιθυρίζει στην αγαπημένη του «σ' αγαπώ, σ' αγαπώ, μ' ακούς;».

Γιατί η ποίηση, μέσα στην καταιγιστική βία του ορθολογισμού και του συμφέροντος της πραγματικότητας μας. μπορεί και να "ναι:

κάτι ελάχιστο αλλά και

σημαντικό τόσο που

η μαγεία να κινεί το χέρι μας και να το ερμηνεύει

καταπώς οι σκιές αλλάζουν θέση

λες κι έχουν πάρει το μερίδιο του θεού.

Αυτό το ελάχιστο-μέγιστο συγκρατεί σε κάθε λέξη της η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, αυτό το φυσικό-υπερβατικό αποδεσμεύει σε κάθε άκουσμα, αυτήν τη μετασχηματιστική δύναμη διατρανώνει μέσα στη σκέψη, αυτήν την πηγή της αθωότητας διασώζει και σ' αυτήν παραπέμπει με κάθε ριπή εικόνων και εννοιών.

Ζητήσετε και ευρήσετε. λοιπόν, σήμερα, εκατό χρόνια από τη γέννηση του. τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη, τα λόγια ενός κόσμου στα μέτρα των αισθήσεων, στα μέτρα του ονείρου, στα μέτρα της επιθυμίας για δικαιοσύνη κι ελευθερία, στα μέτρα της αληθινής καρδιάς μας."

 Ας πάμε να δούμε την έκθεση και ας κρατήσουμε και δυο στίχους του ποιητή από την Ωδή στον Πικασό/ Τα Ετεροθαλή:

"Νικά η περήφανη καρδιά τα μαύρα σκότη

και τον γόρδιο κόβει  δεσμό  των πραγμάτων"