Ο Γραμματικάκης ως αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής στο θέμα της Νεοελληνικής Γλώσσας

Διασκευασμένο απόσπασμα από το τελευταίο βιβλίο του Γιώργου Γραμματικάκη με τον τίτλο "ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής"  των Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, 2013 "έπεσε" φέτος στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας. Παρακάτω παραθέτω ολόκληρο το κείμενο  και με έντονη γραφή τις επιλεγμένες φράσεις που αποτέλεσαν το προς εξέταση απόσπασμα.  

Η εξωγήινη μας μοναξιά

    Τη ζωή στη Γη ο άνθρωπος ελάχιστα την σέβεται, η ζωή όμως σε άλλους κόσμους διεγείρει το ενδιαφέρον και τη φαντασία του. Σχεδόν δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξη της, παρακολουθεί με αγω­νία τις προσπάθειες της επιστήμης να την εντοπίσει, γοητεύεται από διηγήσεις «αυτοπτών» μαρτύρων αλλά και δημοφιλείς ταινίες ή βιβλία που μιλούν για εξωγήινους. Είναι άραγε περιέργεια, κατα­κτητική διάθεση ή απλώς ένα διανοητικό παιχνίδι; Ίσως όλα μαζί, ταυτόχρονα όμως κι ένα βαθύ αίσθημα μοναξιάς. Άλλωστε τη ζωή του εδώ ο άνθρωπος την έχει καταστήσει πιεστική και ανούσια. Περιμένει λοιπόν ένα χέρι βοηθείας και παρηγοριάς από τους πλα­νήτες και τα μακρινά άστρα.

    Ακόμα όμως και αν δεχθούμε με αισιοδοξία ότι η ζωή δεν αν­θίζει μόνον στη Γη, αλλά ότι αφθονεί στο Σύμπαν, ένας άλλος καθο­ριστικός παράγοντας ορθώνεται. Είναι ανάγκη να συνειδητοποιηθεί -όσο και αν αντιτίθεται στις ενδόμυχες επιθυμίες μας- ότι με τη ζωή αυτή η επικοινωνία εμφανίζεται, για το ορατό τουλάχιστον μέλλον, ανέφικτη.

    Ο λόγος είναι το αχανές των αποστάσεων στο Σύμπαν. Προσιτό, πράγματι, στη διερεύνηση μας είναι μόνον το ηλιακό σύστημα. Ενώ όμως η εποχή μας αποκαλείται «διαστημική», μετά βίας μέχρι τη Σελήνη έχουν φτάσει οι επανδρωμένες πτήσεις. Είναι βέβαια αλή­θεια ότι οι διαστημικές αποστολές, που φέρουν πολύπλοκα όργανα ακριβείας και συχνά «προσγειώνονται» στους πλανήτες, αλλά και οι επίγειες παρατηρήσεις από ισχυρά τηλεσκόπια, έχουν χαρτογρα­φήσει με επάρκεια το ηλιακό μας σύστημα. Προς απογοήτευση μας όμως, έχει απλώς επιβεβαιωθεί το αφιλόξενο των πλανητών ή των δορυφόρων τους. Συνήθως κυριαρχούν εκεί ακραίες θερμοκρασίες και δηλητηριώδεις ατμόσφαιρες, έλλειψη νερού ή οξυγόνου, εκτε­ταμένες έρημοι. Είναι, κυριολεκτικά, κρανίου τόποι.

     Αν λοιπόν εντοπισθούν ίχνη ζωής, θα είναι είτε σε επίπεδο μι­κροοργανισμών είτε θα προέρχονται από το απώτατο παρελθόν, όταν οι συνθήκες ήσαν προσφορότερες. Ασφαλώς, κάθε παρόμοια ανακάλυψη -όπως, για παράδειγμα, στον «κοντινό» μας Άρη- θα αποτελέσει σπουδαία στιγμή για την επιστήμη και τα ερωτήματα της. Ελάχιστα όμως θα ικανοποιήσει τον άνθρωπο, που φλέγεται από την επιθυμία να συνομιλήσει, να έλθει σε επαφή με μακρινούς έστω ομοίους του.

    Η έρευνα πρέπει λοιπόν να στραφεί στον αχανή, σιωπηλό κόσμο του Σύμπαντος, πέραν του δικού μας ηλιακού συστήματος. Λόγω όμως των κολοσσιαίων αποστάσεων που κυριαρχούν, αυτός ο κόσμος εί­ναι απρόσιτος στην άμεση επαφή: αστέρια του δικού μας γαλαξία, με κάποια πιθανότητα να διαθέτουν πλανητικό σύστημα, ευρίσκο­νται σε αποστάσεις δεκάδων ή και εκατοντάδων ετών φωτός. Αν μάλιστα ένας επίμονος ταξιδιώτης επέμενε να διασχίσει, και μάλι­στα με την αδιανόητη ταχύτητα του φωτός, όλο τον γαλαξία μας, θα χρειαζόταν 100.000 έτη!

    Όσο για τις αποστάσεις των άλλων γαλαξιών από τον δικό μας, μετρώνται σε εκατομμύρια έτη φωτός. Ο πλησιέστερος (τρόπος του λέγειν!) γαλαξίας, ο γαλαξίας της Ανδρομέδας, απέχει, ούτε λίγο ούτε πολύ, δύο εκατομμύρια έτη φωτός. Ας σημειωθεί ότι οι ταχύ­τητες στα σημερινά διαστημικά οχήματα είναι ένα μικρό μόνο κλά­σμα της ταχύτητας του φωτός. Τα διαστημόπλοια «Πρωτοπόρος» και «Ταξιδιώτης», για παράδειγμα, που διερεύνησαν το ηλιακό σύστημα δεν υπερέβαιναν σε ταχύτητα το ένα δεκάκις χιλιοστό εκείνης του φωτός.

    Υπάρχει εντούτοις μια διαδεδομένη πλάνη. Ναι μεν, λένε πολ­λοί, έτσι έχουν σήμερα τα πράγματα. Όταν όμως, χάρις στην ιλιγ­γιώδη πρόοδο της τεχνολογίας, η ταχύτητα του φωτός με το καλό ξεπερασθεί, το μέλλον προμηνύεται λαμπρό. Οι τεράστιες κοσμικές αποστάσεις, όπως έγινε και με τα αεροπλάνα, θα συντομευθούν.

    Η υπέρβαση της ταχύτητας του φωτός δεν είναι ωστόσο πρό­βλημα τεχνολογίας. Πρέπει να τονισθεί ότι η ταχύτητα του φωτός είναι μια ταχύτητα «αλλιώτικη από τις άλλες», έννοια βασική στην ίδια τη δομή του Σύμπαντος. Όπως πρώτα απεκάλυψε η μεγαλοφυΐα του Αϊνστάιν, την ταχύτητα αυτή δεν επιτρέπεται να την υπερβεί κανένα υλικό σώμα' ούτε όμως ένα σήμα ή κάποιου είδους ακτινοβολία. Είναι ένα απόλυτο όριο, χαραγμένο στον ιστό του Σύμπαντος.

    Ας σημειωθεί μάλιστα ότι παρά το αδιανόητο μέγεθος της -300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο!- η ταχύτητα του φωτός δεν είναι άπειρη, αλλά πεπερασμένη. Έτσι, επειδή πάντοτε χρειάζεται κάποιο χρόνο να φτάσει σε μας, παρατηρούμε πάντοτε το παρελθόν του Σύμπαντος. Ποτέ το παρόν του. Ένα μακρινό αστέρι που θαυ-μάζομε στον νυκτερινό ουρανό μπορεί τώρα να μην υπάρχει. Ίσως να έχει προ πολλού εκραγεί, σε έναν καταιγισμό ενέργειας και ύλης. Το φως του, όμως, που θα υποδηλώνει αυτήν την έκρηξη χρειάζεται χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια για να φτάσει στα μάτια μας.

   Επανδρωμένο λοιπόν ταξίδι προς τα άστρα δεν νοείται. Ακόμα και αν, στο πολύ μακρινό μέλλον, τα διαστημόπλοια κινούνται με τα­χύτητα που θα πλησιάζει εκείνη του φωτός, θα έπρεπε και πάλι να ταξιδεύουν εκατοντάδες χρόνια -με ποιους, άραγε, επιβάτες;- για να πετύχουν ίσως την πολυπόθητη επαφή με νοήμονα όντα. Ούτε όμως αν στείλομε ραδιοσήματα, που επιτέλους διαδίδονται με την ταχύ­τητα του φωτός, υπάρχει κάποια πιθανότητα στη διάρκεια πολλών γενεών να αναγνωρισθούν από εξωγήινους και να απαντηθούν.

    Όσο για την αντίστροφη διαδικασία, που είναι η αναζήτηση των αδικών τους» σημάτων, δεν εμφανίζει κι αυτή ευτυχέστερες προοπτικές. Διότι προς ποια κατεύθυνση του ουρανού, αλλά και σε ποια συχνότητα, να στρέψει κανείς τις αναζητήσεις του; Άλλωστε ποιος μας πείθει ότι «εκείνοι» έχουν την ίδια με μας ικανότητα, ή επιθυμία, να επικοινωνήσουν; Ακόμα όμως και αν διαθέτουν και τα δύο, δεν έχουν λόγο να επιλέξουν τη Γη, ή έστω το ηλιακό σύστημα, για ενδεχόμενη διερεύνηση· από κει μακριά, ασήμαντη και κοινότο­πη θα μοιάζει η γειτονιά μας! Ας σημειωθεί ότι τα εκτεταμένα και έξυπνα επιστημονικά προγράμματα προς την κατεύθυνση της ανα­ζητήσεως εξωγήινων σημάτων δεν απέδωσαν κάτι το ουσιαστικό και τείνουν να εγκαταλειφθούν.

    Είναι βέβαια γεγονός ότι για τις δυσκολίες των διαστρικών ταξιδιών -τις αποστάσεις, την ενέργεια που απαιτείται, τον χρόνο-έχουν διατυπωθεί τολμηρές λύσεις. Παρ' όλο όμως που οι λύσεις αυτές έχουν συχνά κάποια επιστημονική υπογραφή, η υλοποίηση τους εμφανίζεται προς το παρόν ανέφικτη. Ανήκουν περισσότερο στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας.

    Η διερεύνηση λοιπόν της υπάρξεως ζωής αλλού καταλήγει σε μια πικρή διαπίστωση: ότι είναι πιθανόν η ζωή αυτή, σε διάφορες μορφές αλλά και επίπεδα εξελίξεως, να αφθονεί στο Σύμπαν και σε πολλά σημεία του αχανούς να υπάρχει, όπως και στη Γη, νοημο­σύνη. Με τη νοήμονα όμως αυτή ζωή είναι αδύνατον να επικοινω­νήσουμε. Μοιάζει σαν να είμαστε οι κάτοικοι μιας οάσεως, σε μια έρημο απέραντη. Κι ενώ ξέρομε ότι κι αλλού υπάρχουν οάσεις και κόσμος, μήτε εμείς μήτε τα μηνύματα μας έχουν κάποιον τρόπο να διαπεράσουν την απέραντη ερημιά και τον Ήλιο.

    Το συμπέρασμα αυτό -και, ασφαλώς, δεν μπορεί να αποκλει­σθεί μιαν αναπάντεχη έκπληξη- έχει μια δραματική διάσταση: δεν είμαστε μόνοι στο Σύμπαν. Είμαστε όμως καταδικασμένοι στη μοναξιά. Ο Θεός φαίνεται ότι υπήρξε σκληρός απέναντι μας· ή, αν ληφθούν υπ' όψιν οι επιδόσεις μας στη Γη, απέραντα σοφός.

    Με τη ζωή λοιπόν στο Σύμπαν είναι αδύνατο να επικοινωνήσομε, η ζωή όμως γύρω μας ανθίζει. Η ζωή εδώ, σ' έναν μικρό και πα­νέμορφο πλανήτη, ανέδειξε ύστερα από σιωπηλές διεργασίες που διήρκεσαν δισεκατομμύρια χρόνια μια θαυμαστή ποικιλία έμβιων όντων. Οι θάλασσες και τα δάση της Γης, τα βουνά και οι πεδιάδες της αποκαλύπτουν κάθε στιγμή τη γοητεία που κρύβουν τα χιλιάδες όμοια ή ανόμοια δημιουργήματα της εξελίξεως. Η ανεμώνη και το δελφίνι, ο αίλουρος αλλά και ο γυπαετός, τα ανθρώπινα όντα στις πολλαπλές φυλετικές τους παραλλαγές, είναι δίπλα μας, συμμέτοχα του ίδιου πλανήτη και του μέλλοντος του.

     Αποκαλύπτεται όμως επίσης σε όλη του την τραγική αντίφαση ότι ο άνθρωπος, αυτή η περιούσια κορύφωση της εξελίξεως, έχει διπλή υπόσταση: από τη μια είναι ικανός για μεγάλες πράξεις, έμαθε με την επιστημονική του γνώση να κατανοεί τον κόσμο αλλά και γέννησε αριστουργήματα στον λόγο και στην τέχνη. Από την άλλη, ο ίδιος ο άνθρωπος σφραγίζει την ιστορική πορεία του με πο­λέμους και αγριότητες, θεοποιεί τα υλικά αγαθά και συντηρεί την αδικία και τις ανισότητες. Ελάχιστα, τέλος, σέβεται τις πολλαπλές εκφράσεις της ζωής, ενώ η φύση και οι θάλασσες του πλανήτη είναι συχνά τα θύματα των συμφερόντων του. Η υπερφίαλη αυτή στάση του ανθρώπου έχει αλλοιώσει έτσι ένα θαυμαστό περιβάλλον, που ωστόσο υπήρξε και το λίκνο της δικής του υπάρξεως.

    Είναι λοιπόν καιρός να κατανοήσει ο άνθρωπος ότι η ζωή αλλού ίσως υπάρχει, αλλά η προσδοκία να την συναντήσει δεν θα πραγμα­τωθεί εύκολα. Η ζωή όμως στη Γη ανθίζει ακόμα και τον περιμένει. Αν όσο είναι ακόμα καιρός τείνει το χέρι του προς τη ζωή αυτή, το φυτικό και ζωικό της θαύμα, τον Άλλο και τους άλλους, ίσως αι­σθανθεί λίγο πιο άξιος έποικος της Γης.

                              

                                       Ο συγγραφέας στον Ιανό της Αθήνας

Με όλα τα δημιουργήματα άλλωστε της εξελίξεως, από τα πιο ταπεινά έως τα πιο πολύπλοκα και θαυμαστά, έχει μια μακρινή ή κοντινή συγγένεια. Κάποτε -μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια έτη στο παρελθόν- υπήρξε ένα κοινός πρόγονος· κάθε μορφή ζωής έρ­χεται από μια κοινή κληρονομιά. Γράφει ο Edgar Morin: «Συνεπώς η ζωή, γεννημένη από τη γη, είναι αλληλέγγυα με τη Γη. Η ζωή είναι αλληλέγγυα με τη ζωή. Η ζωή κάθε ζώου έχει ανάγκη από τα βακτηρίδια, τα φυτά, τα άλλα ζώα. Η ανακάλυψη της οικολογικής αλληλεγγύης είναι μια μεγάλη πρόσφατη ανακάλυψη. Κανένα ζωντανό ον, ακόμα και ο άνθρωπος, δεν μπορεί να απελευθερωθεί από τη βιόσφαιρα».

     Ίσως γι' αυτό, αν ο άνθρωπος τείνει το χέρι του προς τη ζωή στη Γη, αισθάνεται σαν κάποιος άλλος να το αγγίζει. Ίσως να είναι ο διπλανός του, ή ακόμα μια ανάσα που έρχεται από τα βάθη του, χρόνου και των τόπων.

      Αυτή η προοπτική, που απαλύνει την εξωγήινη μας μοναξιά, δεν φαίνεται ωστόσο να συγκινεί όσο θα 'πρεπε τον σημερινό άνθρω­πο. Είναι για την ώρα οχυρωμένος στις ατομικές του επιδιώξεις, ενώ ένα παράλογο και απρόσωπο οικονομικό σύστημα ρυθμίζει τις τύχες των λαών. Ευτυχώς, υπάρχουν πάντοτε και οι άλλοι, οι θαυ­μάσιοι και πεισματάρηδες άλλοι, που αντιδρούν.

      Αν ωστόσο αυτοί οι πεισματάρηδες απογοητευθούν, η πολυπό­θητη συνάντηση μας με εξωγήινους πολιτισμούς, ακόμα και στο πολύ μακρινό μέλλον, μπορεί ποτέ να μην πραγματοποιηθεί. Όχι μόνον επειδή νοήμονα όντα δεν ενδημούν ίσως αλλού, αλλά επειδή το ίδιο το ανθρώπινο είδος θα έχει εν τω μεταξύ αφανιστεί από τις ανομίες του.

     Είναι λοιπόν πιθανόν ότι δεν είμαστε μόνοι στο Σύμπαν. Το αν, βέ­βαια, θα μπορέσομε να επικοινωνήσομε ποτέ με τους «άλλους» εί­ναι ένα διαφορετικό και δυσεπίλυτο πρόβλημα. Δεν αφορά πάντως καθόλου το ορατό μέλλον.

    Έτσι, είναι σοφότερο να εξαντλήσομε τις προσπάθειες για κα­λύτερη επικοινωνία, εδώ στη Γη. Το περίεργο ωστόσο είναι ότι, όσο η επικοινωνία αυτή πυκνώνει -με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα- τόσο η μοναξιά μας, η ανθρώ­πινη, μεγαλώνει και η αποξένωση κυριαρχεί. Φαίνεται ότι αυτό που απαιτείται είναι κάτι περισσότερο από την τεχνολογική έκρηξη της εποχής: απαιτείται βαθύτερη παιδεία και ουσιαστικότερες αξίες του πολιτισμού. Οι εφιάλτες, άλλωστε, από τα περιβαλλοντικά προβλήματα πληθαίνουν, και η Γη δεν φαίνεται να αντέχει για και­ρό ακόμα την αφροσύνη μας.

    Σημασία λοιπόν δεν έχει να συναντηθούμε -αν ποτέ συναντη­θούμε- στο πολύ μακρινό μέλλον με κάποια όμοια ή ανόμοια με μας δημιουργήματα της εξελίξεως. Το σπουδαίο θα ήταν να μπορούμε τότε να υπερηφανευθούμε, σε χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια, ότι το ανθρώπινο είδος έχει κατακτήσει υψηλά επίπεδα ισότητας και αξιών, και ότι οι πόλεμοι έχουν εκλείψει· και ότι η Γη, το λίκνο της ανθρώπινης ζωής, έχει επουλώσει τις πληγές στις θάλασσες, τα δάση ή την ατμόσφαιρα της, και είναι πάλι ένας πανέμορφος πλα­νήτης. Διάσπαρτα άλλωστε, εδώ ή εκεί, θα βρίσκονται πάντοτε τα επιτεύγματα της τέχνης και των σπουδαίων πολιτισμών, που αιώ­νες τώρα συνοδεύουν τη διαδρομή του ανθρώπου.

     Η εξωγήινη λοιπόν μοναξιά δεν φαίνεται ότι θα εγκαταλείψει εύκολα τον άνθρωπο. Η γήινη του ωστόσο μοναξιά, που είναι επι­κίνδυνη και πιο ανάλγητη, είναι μεγάλη ανάγκη να απαλυνθεί. Τότε θα αναδειχθεί η μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου, και η αναζήτη­ση της εξωγήινης ζωής θα αποκτήσει άλλο περιεχόμενο και νόημα.

        Γ. Γραμματικάκης, ένας αστρολάβος.... σελ. 101-107. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης.

A1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε

(100-120 λέξεις).

                                                                                                                Μονάδες 25 

Β1. Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 100 έως 120 λέξεων το περιεχόμενο του αποσπάσματος που ακολουθεί: «…όσο η επικοινωνία […] πυκνώνει με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα, τόσο η μοναξιά

μας, η ανθρώπινη, μεγαλώνει και η αποξένωση κυριαρχεί». 

                                                                                                                   Μονάδες 10 

Β2. α) Να βρείτε τα δομικά στοιχεία της τρίτης παραγράφου του κειμένου: 

«Αποκαλύπτεται όμως…υπάρξεως». 

                                                                                                                     Μονάδες 3

β) Να βρείτε μέσα στο κείμενο τέσσερα παραδείγματα μεταφορικής χρήσης του λόγου. 

                                                                                                                      Μονάδες 4

Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: 

ταυτόχρονα, γέννησε, αισθανθεί, πληθαίνουν, ανάλγητη

                                                                                                                     Μονάδες 5 

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: 

ανούσια, εμφανίζεται, ανέφικτη, πυκνώνει, υψηλά

                                                                                                                      Μονάδες 5 

Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση του ερωτηματικού («Είναι άραγε περιέργεια, κατακτητική διάθεση ή απλώς ένα διανοητικό παιχνίδι;») (μονάδες 3), καθώς και της διπλής παύλας («−όσο και αν αντιτίθεται στις ενδόμυχες επιθυμίες μας−») που υπάρχουν στην πρώτη παράγραφο του κειμένου (μονάδες 2). 

                                                                                                        Μονάδες 5

  

β) Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική στο απόσπασμα που ακολουθεί: «Από την άλλη, ο ίδιος ο άνθρωπος σφραγίζει την ιστορική πορεία του με πολέμους και αγριότητες, θεοποιεί τα υλικά αγαθά και συντηρεί την αδικία και τις ανισότητες». 

                                                                                                         Μονάδες 3

Γ1. Σε άρθρο που πρόκειται να αναρτηθεί στην επίσημη ιστοσελίδα του σχολείου σας να εκθέσετε τις απόψεις σας σχετικά με: 

α) τις επιπτώσεις που έχει προκαλέσει η έλλειψη σεβασμού του ανθρώπου προς το φυσικό περιβάλλον και

β) τους τρόπους με τους οποίους μπορεί ο άνθρωπος να αποκαταστήσει τη σχέση του με αυτό (500-600 λέξεις). 

                                                                                                      Μονάδες 40 

Μάλλον εύκολα και αναμενόμενα θέματα, αν εξαιρέσουμε το Β4α με τα σημεία στίξης, ίσως δυσκολευτούμε λίγο και στην περίληψη.

Φέτος το μέγεθος της γραμματοσειράς ήταν αρκετά μικρότερο και σίγουρα δυσκόλεψε μαθητές με προβλήματα όρασης, δυσλεξίας, κλπ. Με αυτό τον τρόπο, βέβαια, βγάλαμε 150.000 φωτοαντίγραφα λιγότερα. Είδατε το πνεύμα οικονομίας;

ΕΥΧΟΜΑΙ ΚΑΛΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΑΛΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΕ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ!