Πέμπτη 25 Φεβρουαρίου 2010

Η φιλοσοφική σκέψη του Καζαντζάκη

Συνέντευξη του Καζαντζάκη στα Γαλλικά 


Αντιγράφω ένα εξαιρετικό κείμενο του Κ. Ανδρουλιδάκη από την εφημερίδα Καθημερινή:
    << Από τον κόσμο των ιδεών ενός λο­γοτέχνη δεν προσδοκούμε ένα πλήρως ανεπτυγμένο και λογικά συνεπές σύστημα γνώσης, που θα δίδει απάντηση στο σύνολο των θεμελιωδών φιλοσοφικών ζητημά­των. Και όμως, ολόκληρο το έργο του Ν.Καζαντζάκη στηρίζεται στην ανάπτυξη θεμάτων αυθεντικά φι­λοσοφικών, ιδίως μεταφυσικών και ηθικών. Ο ίδιος είχε συνειδητοποι­ήσει από νωρίς τον φιλοσοφικό χα­ρακτήρα του συγγραφικού του σχεδίου: «Θέλω να σχηματίσω μια ατομική, δική μου αντίληψη της ζωής, μια θεωρία του κόσμου και του προορισμού του ανθρώπου, και σύμφωνα μ' αυτή, συστηματικά και μ' ορισμένο σκοπό και πρό­γραμμα, να γράφω, ό,τι γράφω», έ­λεγε ήδη στα 1908. Ο,τι πέτυχε, με καιρό και με κόπο, είναι μια ποίηση ιδεών.
    Η φιλοσοφική σκέψη του Καζα­ντζάκη περιλαμβάνεται ολόκληρη σε σύνοψη στην «Ασκητική», ενώ αναπτύσσεται και εικονογραφείται στην «Οδύσσεια». Ολα τα άλλα έρ­γα του (μυθιστορήματα, δράματα, ταξιδιωτικά, κ.λπ.) δεν αποτελούν παρά απλή αναπαράσταση με εικό­νες των κοσμοθεωρητικών ιδεών των δύο εκείνων έργων.
    Η σκέψη του ήρωα μας ανήκει στο μεγάλο κοσμοθεωρητικό ρεύ­μα της φιλοσοφίας της ζωής. Με­ρικά κύρια γνωρίσματα της είναι: η αντιλογοκρατία, η μεταφυσική απαισιοδοξία έως τον μηδενισμό, αλλά συγχρόνως η εναγώνια ανα­ζήτηση του «Θεού» και η διονυσιακή κατάφαση της ζωής, η ζωτικοκρατία (ο «βιταλισμός»), η ηθι­κή και ηρωική αυτονομία, η ανα­ζήτηση της λύτρωσης μέσω της πνευματικής δημιουργίας. Θα προσεγγίσομε ορισμένες πτυχές της σκέψης του, αν θυμηθούμε τους μαρτυρημένους από τον ίδιο με κατάνυξη «μυσταγωγούς» του, δηλαδή τις κυριότερες φιλοσοφι­κές πηγές του.
      Φρειδερίκος Νίτσε
   Τι γοήτευσε τον Καζαντζάκη από το «Νίτσε το μεγαλομάρτυρα»; Το ανατρεπτικό του κήρυγμα: η αμφισβήτηση του συνόλου της σύγχρο­νης του, κατεστημένης κοσμοθεω­ρίας και ιδεολογίας. Ειδικότερα, η απόρριψη της χριστιανικής μετα­φυσικής, η οποία έχει ως επακό­λουθα (κατά το Νίτσε!) την αποδο­χή ενός υπερβατικού (εξωκοσμικού) Θεού, την υποτίμηση του υλικού-αισθητού κόσμου και την α­ντίστοιχη μετάθεση όλων των προσδοκιών του ανθρώπου σε ένα νεφελώδη υπεραισθητό κόσμο, τέ­λος την κυριαρχία μιας στυγνής α­στικής, πουριτανικής ηθικής. Αλλά εκτός από τις ανατρεπτικές πλευ­ρές, ο Καζαντζάκης βρήκε σε διαλεκτικήν αντίθεση στο Νίτσε και ε­ποικοδομητικά στοιχεία: την αντι­κατάσταση των κρατουσών ψευ­δαισθήσεων από μιαν ολοκληρωτι­κή, διονυσιακή κατάφαση της ζωής (τη «θέληση για δύναμη»), την προσδοκώμενη δημιουργία του «Υπεράνθρωπου» μέσω της «μετα­στροφής όλων των αξιών», δηλ. της ανυψώσεως της ζωής σε ανώ­τατη αξία και έσχατο κριτήριο της αλήθειας και της ηθικής: αληθινό και ηθικά καλό θα είναι ό,τι ενισχύ­ει και εξυψώνει τη ζωή. Ποια είναι, κατά τον Καζαντζάκη, η υψηλότερη εντολή του Νίτσε; «Ν' αρνηθείς όλες τις παρηγοριές -θεούς, πα­τρίδες, ηθικές, αλήθειες- ν' απο­μείνεις μόνος και ν' αρχίσεις να πλάθεις εσύ, με μοναχά τη δύναμη σου, έναν κόσμο που να μην ντρο­πιάζει την καρδιά σου» («Αναφορά στον Γκρέκο»).
              Ανρί Μπερξόν
    Αν ο Νίτσε διέλυσε τις αυταπά­τες, ο Μπερξόν του προσέφερε τις αρχές της μεταφυσικής του. Δύο είναι τα διδάγματα που απεκόμισε ο επίδοξος φιλόσοφος από τον με­γάλο στοχαστή: η αντιλογοκρατία και η θεωρία για τη «ζωτική ορμή». Κατά τον Καζαντζάκη, η φιλοσοφία του Μπερξόν «καταπολέμησε το διανοητικισμό και περιόρισε το κύ­ρος του κι επομένως το κύρος της Επιστήμης μόνο στα φαινόμενα της ύλης», ενώ «καθόρισε τη δύ­ναμη και τις αδυναμίες της διαίστησης κι επικαλέστηκε τη συνερ­γασία διαίστησης και διάνοιας για τις φιλοσοφικές έρευνες». «Η ζωή είναι διαρκής δημιουργία, αναπή­δηση προς τ' απάνω, ζωικό ανά­βρυσμα, elan vital... Η φιλοσοφία πρέπει να θέσει σ' επικοινωνία τον ατομικό ρυθμό του elan vital με τον παγκόσμιο ρυθμό της συνολι­κής ζωής» (Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα 1965).
    Στο φιλοσοφικό Πάνθεον του Καζαντζάκη έχουν περίοπτη θέση ακόμη ο Βούδας και ο Χριστός, ο Σοπενάουερ και ο Λένιν, ο Τζέιμς, ο Σπένγκλερ και ο Φρόυντ. Το βλέ­πομε καθαρά: ο Καζαντζάκης είναι βέβαια ένας εκλεκτικιστής, αλλά με τον τρόπο του ευφυούς, δηλ. με τρόπο δημιουργικό και πρωτότυ­πο. Αλλωστε, δεν επηρεάζεται κα­νείς και δεν προσοικειώνεται παρά εκείνο με το οποίο αισθάνεται βα-θειά συγγένεια.
           Φιλοσοφία της ζωής
Η σκέψη του Καζαντζάκη είναι με μιαν ακριβή σημασία και υπό όλες τις απόψεις φιλοσοφία της ζωής. Θεμέλιο και κεντρικό θέμα της εί­ναι το φαινόμενο της ζωής και ο βίος του ανθρώπου, ο τελικός σκο­πός και ο προορισμός του. Η στα­θερή μέριμνα του δεν είναι απλώς η θεωρητική αλήθεια και γνώση, αλλά εκείνη η αλήθεια που απαντά στα προβλήματα της ζωής, της πράξης και της ψυχής. Χαρακτηριστικά της είναι η αντίθεση στη νοησιοκρατία και η αδιάκοπη ανα­ζήτηση της γνήσιας ζωής και της αυθεντικότητας. Η ομοιότητα με έ­να άλλο σύγχρονο φιλοσοφικό κί­νημα είναι προφανής και δεν είναι η μόνη: ο Καζαντζάκης είναι ένας υπαρξιστής.
   Η σκέψη του είναι αντιλογοκρατική με πολλαπλή σημασία: Είναι, πρώτα, μια μεταφυσική του παρα­λόγου (ή του αλόγου, του absurdum). Είναι η εφιαλτική ανα­κάλυψη ότι το Σύμπαν δεν έχει έλλογο χαρακτήρα, ότι ο κόσμος, αφ' εαυτού και ανεξάρτητα από την παρουσία του ανθρώπου, είναι μια άβυσσος, ότι στερείται λόγου υ­πάρξεως, «τέλους» (σκοπού) και νοήματος. Η μοναδική περιοχή του Σύμπαντος, όπου μπορεί να φανε­ρωθεί το έλλογο στοιχείο, είναι ο ανθρώπινος νους. Το απειροελάχι­στο αυτό σημείο είναι ο στίβος, ό­που κρίνεται και διακυβεύεται το μέγιστο άθλημα: Ο αγώνας για την πνευματική δημιουργία, για τη «σωτηρία του Θεού».
     Η φιλοσοφία του Καζαντζάκη εί­ναι όμως αντιλογοκρατική και με μιαν ειδικότερη, γνωσιολογική, σημασία. Θεωρεί ότι το καταλλη­λότερο όργανο για την απόκτηση της γνώσης δεν είναι ο θεωρητι­κός νους (η διάνοια ή νόηση), αλλά η διαίσθηση ή ενόραση. Αλλά ακό­μη σπουδαιότερες από τις θεωρη­τικές αυτές γνωστικές δυνάμεις παραδέχεται τα πάθη, τις συγκινή­σεις, τα υπαρξιακά βιώματα: «α) Ο νους του ανθρώπου φαινόμενα μονάχα μπορεί να συλλάβει, ποτέ την ουσία, β) κι όχι όλα τα φαινό­μενα, παρά μονάχα τα φαινόμενα της ύλης, γ) ...όχι καν τα φαινόμε­να τούτα της ύλης, παρά μονάχα τους μεταξύ τους συνειρμούς, δ) κι οι συνειρμοί τούτοι δεν είναι πραγματικοί... είναι κι αυτοί γεννή­ματα του ανθρώπου, ε) και δεν εί­ναι οι μόνοι δυνατοί... παρά οι πιο βολικοί για τις πρακτικές και νοη­τικές του ανάγκες» («Ασκητική», 1985, σ. 13-14).
    Ο αναγνώστης μπορεί να θεωρή­σει σκάνδαλο τη συσσωρευμένη αμφισβήτηση τόσων βεβαιοτήτων του ρεαλιστικού κοινού νου. Αλλά θα ικανοποιηθεί ίσως, όταν βεβαι­ωθεί από τη μελέτη του έργου του ότι ο Καζαντζάκης, αναιρώντας διαλεκτικά ορισμένες από τις δια­κηρυγμένες αρχές του, δεν παύει να αναζητεί την «ουσία του Σύμπαντου» (ή του Θεού), για την οποία προφανώς δεν αμφιβάλλει ότι δεν  είναι απλό περιεχόμενο του μονα­χικού του νου!
    Η συχνή όμως επίκληση της αντιλογοκρατίας απαιτεί μιαν ουσιώδη διευκρίνιση. Οταν ο Καζαντζάκης (αλλά και ο Σικελιανός ή ο Ελύτης) στρέφονται εναντίον της «λογοκρατίας» ή του «ορθολογισμού», δεν αποκηρύσσουν καθόλου τον ορθό Λόγο και τον υγιή ανθρώπινο νου. Τον καρτεσιανό κανόνα «Να μην παραδέχομαι τίποτα για αληθι­νό, αν δεν το ξέρω (με το λογικό μου!) ολοφάνερα για αληθινό», θα τον προσυπέγραφε ένθερμα ο Κα­ζαντζάκης.
Αντίπαλος του δεν είναι ο ορθός Λόγος του Διαφωτισμού, αλλά η καθυπόταξη όλων των πλευρών της ζωής στον «εργαλειακό λόγο» και στους φραγμούς ενός υπερ­τροφικού και εξαλλαγμένου διανοητικισμού.
     Η Μεταφυσική του
Με μόνιμο τον κίνδυνο να στριμώχνομε υπερβολικά τον πλούτο των ιδεών του μέσα σε θεωρητικές αφαιρέσεις, θα συνοψίσουμε τις μεταφυσικές του αντιλήψεις στα ακόλουθα σημεία:
α) Το Σύμπαν αποτελεί μια και  μόνη «αρχέγονη ουσία», μιαν ενό­τητα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ ενός υπερβατικού (εξωκοσμικού) εκείθεν και ενός ενδοκοσμικού εντεύθεν. Η κοσμοθεωρία του είναι ένας μονισμός.
β) Εχουν υποστηρίξει ότι η «Ασκητική» αποτελεί μια καταδίκη του υλισμού. Εάν αποβλέψομε στην άρνηση του ελλόγου και ιδε­ατού χαρακτήρα του κόσμου, αντι­θέτως μάλιστα θυμηθούμε την κα­τάφαση του παραλόγου και του absurdum, τότε οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη ασφαλώς δεν αποτε­λούν μια μεταφυσική Ιδεοκρατία, λ.χ. πλατωνικού ή εγελιανού τύ­που. Αλλά η άλλη όψη της παραδο­χής της εχθρικής για τον άνθρωπο Αβύσσου συνίσταται στο χρέος της επιστράτευσης όλων των δυ­νάμεων του, ιδίως των ηθικών και πνευματικών, για την πραγματο­ποίηση όλων των ικανοτήτων του, δηλ. για την επίτευξη της ελευθε­ρίας. Είναι λοιπόν ένας υλισμός με ηρωική κατάφαση της ελευθερίας. «Ο άνθρωπος πιο δυνατός από το πεπρωμένο του» είναι ίσως η τε­λευταία λέξη όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής σοφίας αλλά και του Κα­ζαντζάκη.
γ) Αλλά το στοιχείο που προσδιο­ρίζει πληρέστερα την αρχέγονη ε­κείνη ουσία, είναι η αποδοχή δύο κοσμικών δυνάμεων ή ρευμάτων: της ύλης και της ζωής (ή ζωτικής ορμής). «Τα ενόργανα όντα, από τα ταπεινότερα ώς τα πιο αψηλά... αποτελούνε μια και μόνη προς τα άνω ζωικήν ορμή, αντίθετη προς την κίνηση της ύλης. Και τα δύο ρέματα, της ύλης και της ζωής, κι­νούνται, αντίστροφα όμως, το ένα προς τη σύνθεση και τ' άλλο προς την αποσύνθεση». Υπεροχή του δυναμικού γίγνεσθαι και του φαι­νομένου της ζωής έναντι του στα­τικού είναι και της ύλης: δυναμοκρατικός βιταλισμός ή ζωτικοκρατία. Η ζωτική ορμή αποτελεί την α­πάντηση στο κεντρικό ερώτημα για την «αρχή του παντός» ή το «νόμο του Σύμπαντος» και δεν είναι παρά η νεώτερη εκδοχή της «ψυχής του κόσμου».
Ο «Θεός» του Καζαντζάκη
Η κοσμοθεωρία του Καζαντζάκη έχει χαρακτηριστεί «θρησκευτι­κή», η δράση ή το πάθος του «μεσσιανισμός». Δεν πρόκειται για ένταξη ή υπαγωγή του σε μιαν από τις γνωστές θρησκείες. Η στάση του απέναντι στις ιστορι­κές θρησκείες είναι κατ' ουσίαν α­πορριπτική.
Δεν παραδέχεται ως έγκυρη πη­γή της γνώσης την αποκάλυψη, πα­ρά μόνο τον περιορισμένο ανθρώ­πινο νου. Κατά τούτο παραμένει πιστός μαθητής του Διαφωτισμού και του Νίτσε. Αλλά διατηρεί σεβα­σμό για ορισμένους ιδρυτές θρη­σκειών, όπως το Βούδα ή το Χρι­στό, δηλ. τους «ανθρώπους που θέσπισαν μέτρα ζωής», κατά τον Γιάσπερς. Ο «Θεός» που αναζήτη­σε με πάθος σ' όλη του τη ζωή δεν είναι ο Θεός του Αβραάμ ή του Χριστού, αλλά ο «Θεός των φιλο­σόφων».
Ο «Θεός» του Καζαντζάκη είναι, πρώτα, η «ζωτική ορμή» του Σύ­μπαντος. Η μεταφυσική αυτή κατα­σκευή δε σημαίνει παρά το φαινό­μενο της ζωής που κυβερνά όλα τα ενόργανα όντα, όπως ο Λόγος το Σύμπαν, κατά τον Ηράκλειτο. Ειδι­κότερα, είναι οι θετικές ή δημιουρ­γικές δυνάμεις του Σύμπαντος, ό­πως η κοσμική «βούληση» του Σο-πενάουερ ή η «βούληση για δύνα­μη» του Νίτσε. «Τον κύκλο αυτόν (των στροβιλιζόμενων δυνάμεων) τον ονοματίσαμε Θεό. Μπορούσαμε να του δώσουμε ό,τι άλλο όνο­μα θέλαμε: Αβυσσο, Μυστήριο, Απόλυτο Σκοτάδι, Απόλυτο Φως, Υλη, Πνέμα, Τελευταία Ελπίδα, Τε­λευταία Απελπισία, Σιωπή» {«Ασκη­τική», σ. 65). Ο κοσμολογικός αυ­τός στοχαστής έχει έντονο το «ω-κεάνειο συναίσθημα» και σου με­ταδίδει συχνά, όπως και ο Καβά­φης κατά το Σεφέρη, την αίσθηση ενός «μυστικού χωρίς Θεό».
Η θεολογία του Καζαντζάκη ε­ντάσσεται σε μια σημαντική τάση της νεώτερης ευρωπαϊκής μετα­φυσικής: την ανακάλυψη (ή επι­νόηση!) ενός Θεού που δεν είναι δημιουργός με τη χριστιανική ση­μασία, δηλ. που δεν προϋπάρχει, αλλά αντιθέτως έπεται του πρω­ταρχικού Σύμπαντος ως δημιούρ­γημα και επίτευγμα όλων των ζω­ντανών του δυνάμεων (κυρίως βέ­βαια ως έργο των ελλόγων όντων). Ακριβώς με τη σημασία αυτή, οι άνθρωποι έχουν χρέος να γίνονται δημιουργοί ή «Σωτήρες του Θε­ού» κατά τον υπότιτλο της «Ασκη­τικής».
Μια ηθική της ευθύνης
«Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη» {«Ασκητι­κή», α. 63). Η ηθική του Καζαντζά­κη απορρέει με συνέπεια από τη μεταφυσική του και ειδικότερα α­πό τη θεολογία του. Η άρνηση μιας έλλογης τάξης του Σύμπαντος αλ­λά και της χριστιανικής κοσμοθεω­ρίας συνεπιφέρει την απόρριψη ε­νός συστήματος σταθερών ηθικών αξιών, αρχών και κανόνων, όπως αυτές που ανεγνώριζε η χριστιανι­κή οικουμένη. Μεταστροφή των α­ξιών! «Καλό είναι ό,τι ορμάει προς τ' απάνω και βοηθάει το Θεό ν' α­νηφορίσει» και κακό το αντίθετο. «Γιατί η ουσία της ηθικής μας δεν είναι η σωτηρία του ανθρώπου, που αλλάζει μέσα στον καιρό και στον τόπο, παρά η σωτηρία του Θεού, που μέσα από λογής λογής ανθρώπινες μορφές και περιπέτει­ες είναι πάντα ο ίδιος, ο ακατάλυ­τος ρυθμός που μάχεται για ελευτερία» {«Ασκητική», ο. 74-75).
Μετουσίωση της ύλης σε πνεύ­μα, ελευθερία, «σωτηρία του Θε­ού»: οι ιδέες αυτές μας φανερώ­νουν το κλειδί της φιλοσοφικής σκέψης του μεγάλου Κρητικού. Την εγκυρότερη έκφραση του εί­δους αυτού της σκέψης έδωσε μάλλον ο Μπερξόν (στις «Δυο πη­γές της ηθικής και της θρησκεί­ας», μετάφρ. Β. Τατάκη, Αθήνα 1951, σ. 288): «Η ανθρωπότητα έ­χει ν' αναρωτηθεί αν θέλει μόνο να ζει, ή εκτός απ' αυτό, να προ­σφέρει την αναγκαία προσπάθεια για να εκτελεσθεί, και δω στον ο­πισθοδρομικό πλανήτη μας, η ου­σιαστική λειτουργία του Σύμπα­ντος, που είναι μια μηχανή που κά­νει θεούς».


2 σχόλια:

  1. Έριξα μια γρήγορη ματιά στα ποστ που ανεβάζεις, πραγματικά είναι τόσο ενδιαφέροντα τα θέματα!
    Χαίρομαι που με βρήκες και έτσι σ'ανακάλυψα!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Θαυμάσιο άρθρο. Μπράβο.
    Θα μου χρησιμεύσει πάρα πολύ για μια συζήτηση που προέκυψε στο πλαίσιο ενός προγράμματος. Θα δανειστώ ένα κομμάτι, βάζοντας - εννοείται - πηγή.

    ΑπάντησηΔιαγραφή